Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1983, Qupperneq 6

Að
túlka
lífs-
flóttann
FRANZ
KAFKA
— aldarafmæli
Franz Kafka, þýskur rithöfundur, fæddur 1883 í Prag, lést af
berklum nærri Vínarborg 1924.
Þjóðverjum þótti lítið til þeirra verka hans koma er birtust meðan
hann var enn á lífi, og því varð það hlutskipti hans að verða heims-
frægur löngu eftir að hann var kominn undir græna torfu. Þýðingar á
verkum hans á ensku urðu til þess að skipa honum á bekk með
virtustu rithöfundum aldarinnar enda þykja verk hans lýsa öðrum
betur angist og vonleysi mannsins í óskiljanlegum heimi þar sem
enginn fær ráðið örlögum sínum sjálfur heldur er reikull eins og
rótlaust þangið.
Sá lífsótti, sektarkennd og einangrun sera einkennir verk hans eiga
rætur að rekja til lífs Kafka sjálfs. Hann var fæddur Gyðingur í
þjóðfélagi sem var fjandsamlegt Gyðingum, kúgaður af föður sfnum,
skrifaði verk sín nauðbeygður á þýsku, varð að vinna hjá trygginga-
fyrirtæki til að hafa í sig og á, og kaus að taka skáldskapinn fram yfir
konur, en það er hverjum manni þungbær ákvörðun. En þrátt fyrir
þessar raunir var hann sagður skemmtilegur maður og fyndinn.
Bækur Kafka les maður ekki sér til afþreyingar. Sjálfur sagði
hann: „Ef bók sem við iesum vekur okkur ekki eins og við værum
lamin í hausinn með henni, hví þá að lesa hana? í von um að hún færi
okkur hamingju? Guð veit að við værum Ifka hamingjusöm án bóka,
og bækur sem færa okkur hamingju gætum við, ef svo bæri undir,
skrifað sjálf. En við getum ekki verið án bóka sem dynja yfir okkur
einsog ógæfa og valda okkur hugraunum einsog dauði einhvers sem
við elskum meira en okkur sjálf, eins og sjálfsmorð. Bókin verður að
vera öxi til að kurla íshafiö innra með okkur.“
Helstu bækur Kafka eru Málaferlin (Der Prozess) Slotið (Das
Schloss), í Refsinýlendunni (In der Strafkolonie), en auk þess hafa
dagbækur hans, spakmæli og smásögur aukið mjög á hróður hans.
Lengsta smásaga hans Hamskiptin (Die Verwandlung) kom út á
íslensku í þýðingu Hannesar Péturssonar 1960, en annað hefur ekki
birst eftir hann í bókarformi hér. Þó hafa nokkrar smásagna hans
birst í tímaritum.
líÓKMIENNTIR
Franz
Kafka
SKÝRSLA
flutt
Akademíu
Æruverðugu herrar í Aka-
demíunni!
Það er mér mikill heiður, að
þið skulið.fara þess á leit við
mig, að ég lýsi fyrir Akademí-
unni fyrra lífi mínu sem api.
í raun og veru get ég því mið-
ur ekki komið til móts við óskir
ykkar. Það eru næstum fimm ár
síðan ég sagði skilið við apalífið.
Á dagatali er sá tími kannski
ekki svo langur, en allt að því
óendanlegur hafi maður lifað
hann eins og ég hef gert. Að váu
hef ég oftlega verið hvattur
áfram af góðum mönnum, holl-
um ráðum, undirleik hljóðfæra
og lófataki, en í reynd hef ég
staðið einn, því til að fyrir-
myndin hefði tilætluð áhrif,
varð öll leiðsögn að koma úr
hæfilegri fjarlægð. Þetta afrek
mitt hefði verið óhugsandi ef ég
af eigingirni hefði viljað halda
fast í bernskuminningar mínar
og uppruna. Aðalásetningur
minn var einmitt að útrýma
slíkum þvergirðingshætti: þetta
ok lagði ég á mig sem frjáls api.
En endurminningarnar eiga
svar við þessu og kvikna nú allt
í kringum mig. I upphafi hefði
ég kannski getað snúið aftur,
það er að segja ef mennirnir
hefðu leyft mér það, um hið
tröllaukna hlið sem mér stóð
opið milli himinsins og jarðar-
innar, en er ég pískaði sjálfan
mig áfram eftir framabraut-
inni, skrapp það saman að baki
mín í öllum betri sýningarhöll-
um hins siðmenntaða heims
væri ekki bjargföst.
Ég er frá Gullströndinni. Ég
verð að hafa orð annarra fyrir
því hvernig ég var fangaður.
Veiðiflokkur frá dýragarði Hag-
enbecks — síðarmeir hef ég
drukkið marga ágæta rauðvíns-
flösku með foringja hópsins —
lá eitt kvöldið í leyni í runna-
gróðri á vatnsbakkanum, þegar
ég kom þangað ásamt hjörðinni
til að drekka. Það gall við skot,
ég einn var hæfður, mig hittu
tvö skot.
Eitt í kinnina, það var lítið
sár, en lét eftir sig stórt rautt
ör, sem varð þess valdandi að
síðan hefur loðað við mig and-
styggilegt og öldungis óviðeig-
andi auknefni, Rauði-Pétur,
Framhald á bls. 15
mér og ég varð innlyksa á mín-
um bás í heimi mannanna. Áður
stóð stormur í bakið á mér úr
fortíðinni, hann lægði og nú er
það aðeins andvari sem leikur
um hæla mér. Endur fyrir löngu
kom ég út um þennan hellis-
munna, þar sem vindurinn næð-
ir nú í fjarska, en nú er hann
orðin svo þröngur, að þótt kraft-
ar mínir og vilji nægðu til að
komast þangað aftur, yrði ég að
flá af mér feldinn til að komast
í gegn. Ég veit að mér er gjarnt
að lýsa meiningu minni í
myndmáli; en ykkur að segja
herrar mínir: Éf þið eigið ein-
hvers konar apalíf að baki, get-
ur það ekki verið ykkur ná-
komnara en mitt mér. Þó klæjar
alla sem á jörðinni ganga í ilj-
arnar, jafnt smæsta simpansa
sem hinn mikla Akkilles.
í þrengsta skilningi get ég þó
ef til vill svarað fyrirspurn ykk-
ar og geri það reyndar með
mestu ánægju. Það fyrsta sem
ég lærði var að taka í hendur,
handtak ber vott um opinskátt
hugarfar. Nú þegar ég stend á
hápunkti ferils míns væri þess
bara óskandi að hið opinskáa
orð gæti fylgt hverju handtaki.
Þetta er ekkert nýnæmi fyrir
Akademíuna og stendur langt
að baki því sem falast var eftir
og ég get ekki upplýst, þótt ég sé
allur af vilja gerður. Hvað um
það, þetta ætti að sýna leiðina
sem fyrrverandi api fetaði inn í
mannheim og hvernig hann hef-
ur búið þar um sig. Þó þyrði ég
tæplega að segja frá, jafnvel
ekki þeim smámunum sem hér
fara á eftir, ef ég væri ekki ör-
uggur um sjálfan mig og staða
Eftir þessari sögu Kafka
var saminn leikþáttur, sem
sýndur var nú í vor í Félags-
stofnun stúdenta. Höfund-
ur leikgeröarinnar er Rúnar
Guðbrandsson leikari og
fór hann sjálfur með hlut-
verk apans. Myndir þær,
sem hér fylgja með, eru af
Rúnari í þessu hlutverki.