Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1983, Side 15

Skýrsla flutt
Akademíu
Frh. af bls. 6.
nafn sem sannarlega hlýtur að
vera upphugsað af apa. Rétt
eins og það eina sem er ólíkt
með mér og Pétri nokkrum,
tömdum apa sem naut nokkurr-
ar hylli þar til hann drapst ný-
verið, sé þessi rauði flekkur á
vanganum. Þetta er úturdúr.
Hitt skotið hæfði mig í neð-
anverða mjöðmina. Það var ljótt
sár og olli því að enn þann dag í
dag er ég dálítið haltur. Nýverið
las ég í grein eftir einn af þeim
ótalmörgu vindbelgjum sem um
mig skrifa í dagblöðin, að enn
væri apanáttúran ekki fullkom-
lega úr mér rekin. Til marks um
það væri að ég leysti oft niður
um mig buxurnar fyrir gesti, til
að sýna hvar skot þetta hitti í
mark. Réttast væri að skjóta
skrifandi fingurna af þessum
náunga, einn og einn í einu. Mér
leyfist að fara úr buxunum
hvenær sem mér þóknast. Það
er ekkert að sjá nema snyrti-
legan feld og ör eftir — hér
skulum við í vissum tilgangi
velja orð sem ekki má misskilj-
ast — ör eftir duttlungafullt
skot. Nú til dags er allt opið upp
á gátt, ekkert skal dregið undan,
þegar sannleikurinn er annars
vegar kasta hinir stórhuguðu
bestu siðum fyrir róða. Ef áður-
nefndur greinarhöfundur tæki
hins vegar upp á því að fara úr
buxunum fyrir framan gesti
sína, horfði það allt öðruvísi við,
og ég tel það skynsemisvott að
þesslagað gerir hann ekki. En
þá ætti hann ekki að plaga mig
með þessari viðkvæmni sinni.
Eftir þessi skot rankaði ég við
mér — og hér lifna smám sam-
an mínar eigin endurminningar
— í búri á milliþilfari á skipi
Hagenbecks. Það var ekkert
rimlabúr með fjórum veggjum,
heldur voru þetta aðeins þrír
veggir festir á skilrúm, skilrúm-
ið var semsagt fjórði veggurinn.
Þessi vistarvera var alltof lág til
að standa þar uppréttur og of
þröng til að setjast. Ég húkti því
með bogin, nötrandi hné, og þar
sem eðlilegt hlaut að teljast að
ég vildi ekki sinnast neinum um
hríð, vildi bara halda mig í
myrkrinu, sneri ég mér upp í
skilrúmið, þannig að rimlarnir
skárust inn í afturendann á mér.
Slík geymsla á villtum dýrum er
talin heppileg í fyrstu og í ljósi
reynslunnar get ég ekki and-
mælt því, að frá mannlegum
sjónarhóli sé það einmitt svo.
En um það hugsaði ég ekki þá.
í fyrsta skipti á ævinni fann ég
mér enga undankomuleið, að
minnsta kosti lá engin rakleitt
út: beint fyrir framan mig var
skilrúmið, fjöl felld við fjöl. Víst
var rifa á milli fjalanna sem ég
fagnaði með ýlfri óvitans, þegar
ég uppgötvaði hana, en þessi
rifa var ekki einu sinni nógu víð
til að stinga þar út skottinu, og
þó ég beitti öllum mínum apa-
kröftum var engin leið til að
víkka hana.
Síðar var mér sagt að ég hafi
látið óvenju lítið á mér kræla,
sem hafi þótt benda til þess að
annaðhvort myndi ég gefast upp
fljótt ellegar að ég yrði mjög
auðtaminn, ef mér tækist að lifa
af þetta fyrsta tvísýna skeið. Ég
lifði af. Ég kjökraði eymdarlega,
tíndi flær í ofboði, hnusaði
mæðulega af kókoshnetum,
barði höfðinu í vegginn, rak út
úr mér tunguna, þegar einhver
nálgaðist — þetta undi ég mér
við á fyrsta skeiði nýrrar ævi.
Og alltaf var þessi ávæningur
nálægur: engin undankomuleið.
Nú get ég auðvitað aðeins lýst
því á mannamáli sem ég upp-
lifði sem api, og fer því óhjá-
kvæmilega rangt með. En þótt
ég geti ekki teygt mig eftir
gamla apasannleikanum, er
hann óefað í ætt við þessa frá-
sögn.
Áður átt ég alltaf fjölmargar
leiðir til undankomu og nú enga
meir. Ég var kominn í sjálf-
heldu. Þeir hefðu getað neglt
mig fastan án þess að hefta
hreyfingarfrelsi mitt meira en
orðið var. Hvers vegna? Klóraðu
þig til blóðs á milli tánna, þú
finnur ekki ástæðuna. Þrýstu
afturendanum upp að rimlunum
þar til þeir kljúfa þig næstum í
tvennt, þú finnur ekki ástæð-
una. Ég átti mér enga undan-
komu, en varð að finna hana,
því án hennar gat ég ekki lifað.
Andspænis þessum vegg um alla
eilífð — ég myndi svo sannar-
lega geispa golunni. En hjá
Hagenbeck eru apar hafðir upp
við vegg svo að þá, þá hætti ég
að vera api. Þetta er skýr og
fagur þankagangur, sem iég hlýt
að hafa upphugsað með líkam-
anum, því apar hugsa með lík-
amanum.
Ég er hræddur um, að menn
skilji ekki til fulls, hvað ég á við
með undankomuleið. Ég nota
orðið í þess venjulegustu og
fyllstu merkingu. Ég segi vit-
andi vits ekki frelsi. Ég á ekki
við þessa miklu hugmynd um
frelsi til allra átta. Hana þekkti
ég ef til vill sem api, og ég hef
kynnst fólki sem hana þrá. En
hvað mig snertir sóttist ég
hvorki eftir frelsi þá né nú.
Aukinheldur: Menn gera sér
alltof oft grillur um frelsið. Og
líkt og frelsið telst til háleitustu
tilfinninga, telst einnig blekk-
ingin sem er fylgifiskur þess há-
leit. Áður en ég kem fram í sýn-
ingarhöllum, sé ég oft fjölleika-
menn leika listir sínar í rólum
uppi við þakrjáfrið. Þau sveifla
sér og slöngva, stökkva og svífa
í fang hvort öðru, eða annað
heldur hinu uppi á hárinu með
tönnunum. „Þetta er líka frelsi
mannanna," hugsa ég, „alfrjáls
hreyfing." Hvílík háðung gagn-
vart heilagri náttúru! Ekkert
mannvirki stæðist hlátur apa-
ættarinnar við þessa sýn.
Nei, ég vildi ekki frelsi. Að-
eins undankomuleið, til hægri,
vinstri, hvert sem var: ég gerði
ekki aðrar kröfur og jafnvel þótt
undankomuleiðin reyndist að-
eins tálsýn, var krafan of smá-
vægileg til að vonbrigðin yrðu
ekki þeim mun meiri. Áfram,
áfram! Bara ekki standa með
uppréttar hendur, fastur upp
við vegg.
Nú orðið er mér þetta ljóst:
án mikillar rósemi hugans hefði
ég aldrei komist burt. Og í raun
á ég allt það sem ég er nú að
þakka róseminni sem færðist
yfir mig eftir fyrstu dagana á
skipinu. Og rósemina á ég vænt-
anlega skipverjum að þakka.
Þrátt fyri allt eru þetta bestu -
menn. Mér er ennþá fró í að
rifja upp þungt fótatak þeirra
sem sífellt ómaði í svefnmókinu.
Oftast voru þeir sérdeilislega
lengi að koma sér að verki. Ef
einhver þeirra ætlaði að nudda
sér um augun, lyfti hann upp
hendinni eins og hún væri lóð.
Kímnigáfa þeirra var stórkalla-
leg, en hún kom frá hjartanu.
Þegar þeir hlógu, breyttist hlát-
urinn stundum í ógnvekjandi
hósta, sem þó vissi ekki á neitt
illt. Alltaf höfðu þeir eitthvað í
munninum, sem þeir gátu spýtt
út úr sér, og stóð á sama hvert
þeir spýttu því. Þeir voru sífellt
að jagast út af því að flærnar
stykkju af mér á þá, en samt
urðu þeir aldrei reiðir, því þeir
vissu að það voru flær í feldin-
um á mér og flær eru náttúrað-
ar fyrir að stökkva. Þeir létu
það gott heita. Á frívaktinni
settust þeir oft nokkrir saman í
hálfhring um mig, töluðu fátt,
heldur tautuðu í kór, flatmög-
uðu á kössum og reyktu pípu,
slógu sér á lær hvenær sem ég
bærði á mér, annað veifið tók
svo einhver þeirra upp prik og
kitlaði mig þar sem ég lét mér
vel líka. Væri mér nú boðið að
fara í nýja ferð með þessu skipi,
hafnaði ég örugglega, en jafn-
víst er, að það eru ekki bara
slæmar minningar sem ég gæti
rifjað upp þarna á milliþiljun-
um.
Rósemin sem ég tileinkaði
mér í félagsskap þessara
manna, kom framar öllu í veg
fyrir að ég reyndi að flýja. Þeg-
ar ég lít aftur finnst mér eins og
mig hafi a.m.k. rennt í grun, að
ég yrði að finna undankomuleið
vildi ég lifa af, en að þessi und-
ankomuleið væri ekki fólgin í
flótta. Nú er mér ekki lengur
ljóst hvort flótti var mögulegur,
þó finnst mér það líklegt, api
ætti alltaf að geta flúið. Núorðið
eru tennurnar í mér þannig, að
ég verð jafnvel að gæta mín þeg-
ar ég brýt ofurvenjulegar hnet-
ur, en þá hefði mér örugglega
heppnast smám saman að bíta í
sundur lásinn. Það gerði ég ekki.
Hvað hefði ég svo sem unnið
með því? Undireins og ég hefði
rekið út hausinn hefði ég verið
fangaður á nýjan leik og lokaður
inni í ennþá ótútlegra búri. Eða
kannski hefði ég getað laumast
óséður til hinna dýranna, til
dæmis risaslanganna á móti og
gefið upp öndina í faðmlögum
þeirra. Éða mér hefði tekist að
Iaumast út á þilfar og kasta mér
fyrir borð. Þá hefði ég velkst
stundarkorn í úthafinu og síðan
drukknað. Vissulega úthugsaði
ég þetta ekki mannlega, en í
ljósi aðstæðnanna hegðaði ég
mér líkt og ég hefði hugsað
þetta allt til enda.
Ég hugsaði ekki heldur horfði
ég í kringum mig með mestu ró.
Ég sá þessa menn ganga út og
inn, alltaf sömu andlitin, sömu
hreyfingarnar, oft fannst mér
þeir vera aðeins einn maður.
Þessi maður eða þessir menn
fóru semsagt óheftir ferða
sinna. Háleitt markmið rann
upp fyrir mér. Enginn lofaði
mér því að rimlarnir yrðu teknir
burt, ef ég aðeins yrði eins og
þeir. Slík loforð sem tæpast
verða efnd, eru ekki gefin. En ef
af efndum verður, birtast lof-
orðin á eftir, þar sem þeirra var
áður leitað án árangurs. Nú
höfðu þessir menn ekkert við sig
sem freistaði mín að marki.
Væri ég fylgjandi téðu frelsi,
hefði ég áreiðanlega tekið út-
hafið fram yfir þá undankomu
sem skein út úr grámyglulegum
andlitum þeirra. Að minnsta
kosti virti ég þá lengi fyrir mér
áður en ég fór að hugsa um
slíkt, já, það voru þessar athug-
anir mínar eins og þær lögðu
sig, sem fyrst beindu mér í retta
átt.
Það var svo auðvelt að apa
eftir mannfólkinu. Strax á
fyrstu dögunum kunni ég að
spýta. Þá spýttum við í andlitin
hvor á öðrum: munurinn var
bara sá að á eftir sleikti ég and-
litið á mér hreint, þeir ekki.
Brátt reykti ég pípu eins og
gamalreyndur. Éf ég þar að
auki stakk þumalfingrinum í
pípuhausinn skellihlógu allir á
miðdekkinu, lengi áttaði ég mig
bara ekki á muninum á tómri og
troðinni pípu.
Brennivínsflaskan olli mér
mestum hugarkvölum. Mig
klígjaði við lyktinni, ég neytti
allra lífs- og sálarkrafta, en það
liðu vikur áður en ég vann sigur
á sjálfum mér. Merkilegt nokk
tóku mennirnir þessa innri bar-
áttu hátíðlegar en nokkuð annað
í fari mínu. Ég get ekki greint
einn frá öðrum í endurminning-
unni, en það var einn þeirra sem
kom æ ofan í æ, jafnt á nóttu
sem degi, einn sér eða með fé-
lögunum, tók sér stöðu með
flöskuna fyrir framan mig og
leiðbeindi mér. Hann skildi mig
ekki og vildi ráða lífsgátu mína.
Hægt tók hann tappann úr
flöskunni og leit síðan á mig til
að sjá hvort ég hefði skilið. Ég
játa það, ég horfði alltaf á hann
með villtri yfirþyrmandi at-
hygli, slíkan mannlærling finn-
ur enginn mannfræðari neins
staðar. Þegar búið var að af-
tappa flöskuna hóf hann hana
upp að munninum, ég horfði á
eftir alla leið niður í kok. Hann
kinkar kolli, ánægður með und-
irtektirnar og ber flöskuna að
vörum sér. Ég klóra mér emj-
andi þvers og kruss, frá mér
numinn af vaxandi skilningi.
Hann er himinlifandi, hefur upp
flöskuna og hellir í sig. Ég geri
mín stykki í búrinu eirðarlaus
og iðandi í skinninu eftir að fá
að leika sama leikinn, og af því
verður hann ennþá glaðari. Og
svo heldur hann flöskunni langt
frá sér, sveiflar henni enn upp
og tæmir hana í einum teyg, um
leið og hann hallar sér langt aft-
ur, til að kennslan verði enn
áhrifameiri. Ég, úttaugaður af
græðgi, megna ekki lengur að
fylgjast með og hangi máttvana
á rimlunum, á meðan fræðilegu
æfingunni lýkur með því að
hann strýkur sér um þúkinn og
glottir.
Nú fyrst hefst verklega æf-
ingin. Ér ég þá ekki útkeyrður
eftir fræðilega þáttinn? Víst, al-
veg útkeyrður. Það fylgir örlög-
um mínum. Þrátt fyrir það
þreifa ég af fremsta megni eftir
framréttri flöskunni, aftappa
hana skjálfandi. Við þessa
frammistöðu vakna smátt og
smátt nýir kraftar, ég lyfti
flöskunni svo vart sér nokkurn
mun á mér og fyrirmyndinni,
ber hana að vörum mér og —
fleygi henni burt með viðbjóði,
með viðbjóði, þrátt fyrir að
flaskan sé tóm og aðeins eimi
eftir af vínanda í henni fleygi ég
henni með viðbjóði á gólfið.
Kennara mínum til ama, mér til
mæðu. Eftir að ég hef fleygt
burt flöskunni er hvorki honum
né mér afbötun í að ég gleymi
ekki að strjúka mér vendilega
um búkinn og glotta um leið.
Alltof oft fór kennslustundin
á þessa leið. Og kennari minn á
heiður skilinn, hann varð ekki
illur út í mig, að vísu hélt hann
stundum logandi pípunni að
feldinum á mér, þar til fór að
sviðna einhvers staðar þar sem
ég náði illa til, en þá slökkti
Rúnar Guðbrandsson f hlutvcrki apans.
15