Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1983, Blaðsíða 12

Ævar R. Kvaran
Glæpsamleg
dáleiðsla
Hér er sagt frá merkilegu sakamáli, þar sem dáleiddur
maður framdi afbrot en til þessa hefur því verið haldið
fram, að menn geri ekkert dáleiddir sem þeir fengjust
ekki til að gera í eðlilegu ástandi. Fyrri hluti.
i
Þarna skálmaði hann um á
torginu, yfirhafnarlaus, með
hendur djúpt í buxnavösum og
uppbrettan jakkakraga, til þess
að skýla sér gegn hvassviðrinu
og köldu regninu. Tennurnar
glömruðu í munni hans. Hann
óð um til þess að geta haldið á
sér hita. A nokkurra sekúnda
fresti leit hann á torgklukkuna
og þyngdi æ meira í skapi.
Þetta var bersýnilega ungur
maður á stefnumóti, og ekki
þurfti neina sérstaka skarp-
skyggni til þess aö gera sér ljóst,
að unnustan var orðin alltof
sein. Hann varð svipþyngri með
hverju andartaki. Að lokum
stóðst hann ekki lengur mátið
og skundaði inní símaklefann á
torginu og hringdi. Eftir andar-
tak virtist sú heittelskaða svara,
en ef dæma má eftir þeim úr-
hellisskömmum sem hún fékk
— ávörpuð með fullu nafní —
þá var ástin í verulegri lægð
þessa stundina hjá unga mann-
inum.
Allt í einu smellti einhver
fingrum, og ungi maðurinn
vaknaði eins og af draumi og leit
undrandi í kringum sig. Stefnu-
mótið var honum gjörsamlega
horfið úr minni, eins og það
hefði aldrei átt sér stað. En
hann starði hálfringlaður fram-
af sviðinu á áhorfendaskarann í
Austurbæjarbíói, þar sem hvert
sæti var skipað. Síðan leit hann
á mig og dávaldinn, sem hjá
honum stóð á sviðinu.
Dávaldurinn þakkaði honum
samstarfið, sem hinn ungi mað-
ur hafði bersýnilega ekki hug-
mynd um, þegar hann gekk aft-
ur til sætis síns í salnum.
Já, þetta gerðist sem sagt á
skemmtun í Austurbæjarbíói
fyrir mörgum árum, þar sem
danskur dávaldur sýndi listir
sínar, en ég var túlkur hans.
í upphafi hafði hann valið
menn úr hópi áhorfenda með því
að biðja þá að spenna greipar
fyrir aftan hnakka. Síðan sagði
hann þeim, sem það gerðu, að
þeir gætu ekki losað hendurnar.
Sumum tókst þó viðstöðulaust
að losa sig, aðrir áttu bersýni-
lega í allmiklum erfiðleikum
með það, og eftir varð nokkur
hópur, sem sat algjörlega hjálp-
12
arvana í þessari sannkölluðu
sjálfheldu, og gat það fólk alls
ekki losað sig, hvernig sem það
brauzt um.
Þegar nokkur tími leið við
mikla kátínu hinna, fóru ýmsir
af þessum föngum að þrútna í
framan, en hinir skemmtu sér
konunglega yfir vandræðum
þeirra. Og þannig varð veslings
fólkið að dúsa, þangað til dá-
valdinum þóknaðist að segja því,
að það gæti losað sig.
Ur þessum hópi valdi svo dá-
valdurinn ýmsa til þess að koma
upp á sviðið, þar sem hann dá-
leiddi hvern fyrir sig auðveld-
lega, og lét svo þetta fólk fremja
hinar furðulegustu og afkára-
legustu kúnstir, áhorfendum til
mikillar kátínu.
Unga manninn, sem sagt var
frá í upphafi, dáleiddi hann til
þess að halda, að hann væri yf-
irhafnarlaus á stefnumóti niðri
á Lækjartorgi í roki og helli-
rigningu, og öll óþægindi hans
stöfuðu af óstundvísi unnust-
unnar.
Ég þekkti þennan unga mann
sérstaklega vel og vorkenndi
honum, eins og öðrum fórnar-
dýrum dávaldsins þetta kvöld.
Og ég skal viðurkenna að mér
brá allmjög í brún, þegar hann í
símtalinu við unnustu sína
nefndi skýrt og greinilega nafn
hinnar eiginlegu unnustu sinn-
ar, sem ég einnig þekkti mæta-
vel.
Þegar ég sá hvernig þessi
skemmtun fór fram, fékk ég
andstyggð á þessu gráa gamni,
þar sem saklaust fólk var látið
hegða sér eins og fífl á sviði, til
skemmtunar miskunnarlausum
áhorfendum. Skammaðist ég
mín fyrir að hafa álpazt útí að
eiga nokkurn þátt í þessu, og hét
því að gera slíkt aldrei framar.
Ég tel að slíkar skemmtanir eigi
tvímælalaust að banna. Þær
geta verið stórhættulegar þeim
sem dáleiddir eru, sökum hugs-
anlegrar eftirsefjunar. Slíkt
vald á ekki að fá nema ábyrgum
aðilum, svo sem læknum, sem
gera sér fulla grein fyrir því,
hve skætt vopn dáleiðsla getur
verið í höndum samvizkulausra
manna.
II
En hvað er þá dáleiðsla?
Norski sálfræðingurinn Harald
Schelderup, prófessor, segir í
bók sinni Furður sálarlífsins frá
því, að þessi spurning hafi árið
1959 verið lögð fyrir 300 banda-
ríska háskólaborgara. Fjórðung-
ur þeirra svaraði með orðalagi
eins og „della“, „bull“, „vit-
leysa", „sjúklegt" o.s.frv. Og í
smærri hópi manna, sem ekki
voru háskólaborgarar, bar enn
meira á neikvæðum svörum, svo
sem „brjálæðiskennt", „galdr-
ar“, „gerningar" o.þ.h.
Sumir halda að dáleiðsla sé
trúðleikur eða samkvæmisgam-
an; aðrir að hún sé hjátrú eða
töfrar. En dáleiðsla á ekkert
skylt við slíkt. Hún er breyting á
sálrænu og líkamlegu ástandi,
sem hægt er að rannsaka með
sömu tilrauna- og staðreyndaað-
ferðum, og notaðar eru í sál-
fræði eða læknisfræði.
Ég leyfði mér að fullyrða áð-
an, að dáleiðsla gæti verið
stórhættulegt vopn í höndum
samvizkulausra manna. Þar átti
ég til dæmis við beitingu hennar
í glæpsamlegum tilgangi. En
þegar ég fletti upp í hinni frægu
brezku alfræðibók Encyclopæd-
ia Britannica, virtist ég hafa
hlaupið á mig í þessum efnum,
því þar er þessi orð að finna í
kaflanum sem fjallar um dá-
leiðslu:
„Vissar spurningar eru sífellt
að stinga upp kollinum í sam-
bandi við dáleiðslu. Meðal þeirra
sú, hvort mögulegt sé að beita
dáleiðslu til þess að fremja
glæpi. Vandaðar vísindalegar
rannsóknir hafna þessum mögu-
leika“.
Jæja? Er það? Ótti minn um
það er með öðrum orðum
ástæðulaus með öllu? Því miður
leyfir raunveruleikinn sér að
andæfa þessari skoðun hinna
lærðu manna. Við skulum til
dæmis skyggnast í skýrslur
lögreglunnar í Kaupmannahöfn
og rifja þar upp eitthvert furðu-
legasta sakamál, sem sögur fara
af á 20. öld, og íhuga hvort stað-
reyndir þess máls eru í sam-
ræmi við hinar vísindalegu
niðurstöður sérfræðinga brezku
alfræðibókarinnar.
III
Það gerðist þann 29. marz
1951 í Kaupmannahöfn hrá-
slagalegan regnviðrisdag klukk-
an 10.15 f.h., að fínbyggður ung-
ur maður, klæddur bláum
verkamannafötum með skyggn-
ishúfu, gekk inní Landmands
Banken, sem að venju var fullur
af viðskiptavinum um þetta
leyti morguns. Maðurinn gekk
hratt, en göngulag hans var
mjög óvenjulegt. Hann gekk
stífum fótum, stuttum skrefum,
eins og tinsoldáti, sem dreginn
hefur verið upp með lykli.
Hann horfði hvorki til hægri
né vinstri, en gekk beina leið að
afgreiðsluborði aðalgjaldkerans.
í átta skrefa fjarlægð nam hann
staðar og starði á gjaldkerann,
herra Kaj Moller, tók marg-
hleypu uppúr skjalatösku sem
hann bar, og hleypti af skoti
uppí loftið. Kalkinu snjóaði
niðurúr loftinu. Tuttugu og
fimm viðskiptavinir horfðu á
þetta skelfingu lostnir, sem lam-
aðir af ótta, og það varð graf-
arkyrrð í hinum stóra af-
greiðslusal.
Byssumaður fleygði skjala-
töskunni á afgreiðsluborðið.
„Eftir hverju ertu að bíða?“
öskraði hann. „Settu alla þá
peninga sem þú hefur í hana, og
vertu fljótur!"
Þótt hann æpti hátt, var rödd
hans mjó og skræk ... minnti á
bilaða grammófónsplötu. Moller
gjaldkeri, gamall og vinsæll
starfsmaður bankans, hristi
höfuðið og tók skref afturábak.
Innrásarmaðurinn lyfti byss-
unni og hleypti af á hinn þrek-
vaxna mann. Mið hans var
nákvæmt og skeikaði ekki. Kúl-
an hæfði gjaldkerann beint í
hjartastað, og hann hné sam-
stundis niður örendur.
Ræninginn leitaði nú annars
fórnardýrs og kom auga á Nils
Wisbom skrifstofustjóra, sem
stóð dálítið til hliðar. „Komdu
hingað yfrum!" skipaði ræning-
inn. „Fylltu skjalatöskuna!"
Wisbom, sem þóttist kannast
við einkenni brjálsemi í manni
þessum, reyndi að fikra sig hægt
í áttina til aðvörunarkerfisins.
En áður en hann náði að snerta
hnappinn, var hann drepinn
með hnitmiðuðu byssuskoti.
Meðan skotið bergmálaði enn
í loftinu tókst öðrum banka-
manni að þrýsta á aðvörunar-
hnappinn. Hávaðinn í bjöllunum
kom ræningjanum í opna
skjöldu. Án þess að bíða eftir
peningunum, snerist hann á
hæli og þaut gegnum vængdyrn-
ar útá götuna. „Reynið ekki að
hindra mig eða ég skýt!“ æpti
hann á mann, sem reyndi að
hefta för hans.
Fyrir utan bankann brá ræn-
inginn sér á svart reiðhjól við
gangstéttina og hvarf brátt í
straum hinnar miklu umferðar
miðborgarinnar.
IV
Mál þetta kom vitanlega til
kasta morðdeildar lögreglunnar,
og gat hún fljótlega komið sam-
an fullkominni lýsingu á morð-
ingjanum. Hann var milli tutt-
ugu og fimm og þrjátíu ára
gamall, örvhentur, meðalmaður
á hæð og grannvaxinn. Auk þess
höfðu næstum allir tekið eftir
hinum sérkennilegu vélrænu
hreyfingum hans.
Enda þótt viðskiptavinir
bankans og starfsmenn væru of
ruglaðir til þess að veita morð-
ingjanum eftirför, þá lét fjórtán
ára gamall piltur í ákafa æsk-
unnar hendur standa framúr
ermum og elti bankaræningjann
gegnum hina miklu umferð, þar
sem hann skauzt milli reiðhjóla,
strætisvagna og annarra farar-
tækja til þess að leynast.
Tæpum tuttugu og fimm mín-
útum síðar stöðvaði unglingur-
inn lögreglubíl, benti á íbúðar-
byggingu og sagði lafmóður:
„Morðinginn er þarna....
morðinginn frá Landmands-
bankanum!"
Lögreglumennirnir voru nú
ekki á því að gleypa svona sögu
alveg hráa og kröfðust frekari
skýringa. „það var enginn vandi
að elta hann,“ sagði pilturinn.
„Það var svo skrítið. Ég var að
slóra þarna við bankann og
heyrði skotin. Ég gægðist innum
dyrnar og sá hann með byssuna
í hendinni. Hann var í bláum
verkamannagalla og með dökk
sólgleraugu. Þegar hann hljóp
útúr bankanum þá elti ég hann
á hjólinu mínu. Hann fór inní
íbúðarhúsið þarna og ég reyndi
að laumast á eftir honum. Hann
heyrði til mín af því það marr-
aði í stiganum og tók upp byss-
una. Hann sagðist skyldu skjóta
mig!“
„Hvers vegna gerði hann það
þá ekki?“ spurði eldri lögreglu-
maðurinn dálítið háðslega.
„Ég veit það ekki,“ svaraði
drengurinn. „Það var svo skrít-
ið. Allt í einu stakk hann byss-
unni aftur í vasann og nuddaði
augun. „Góði engillinn minn
hefur yfirgefið mig,“ sagði hann,
og svo „Ég er þreyttur. Nú verð-
urðu að fara.“ Svo sneri hann
við og fór upp stigann. Hann er
þar ennþá, því ég hef ekki litið
af útganginum, þangað til þið
kornið."
En lögreglumennirnir létu
ekki enn sannfærast. Sagan var
einum of reyfarakennd, alltof
furðuleg. Morðingi, sem hafði
drepið tvo menn, myndi vissu-
lega ekki hlífa drengsnáða á
flótta sínum. En engu að síður
var hér enginn tími til að hika.
Hvert spor varð að rannsaka
þegar í stað.
Að nokkrum minútum liðnum
var byggingin umkringd lög-
regluliði. Helmut Madsen höf-
uðsmaður stjórnaði aðgerðum.
Þeir fundu svart reiðhjól uppvið
bygginguna og leirug fótspor
upp stigann.
Með varkárni fór Madsen höf-
uðsmaður ásamt þrem beztu
mönnum sínum upp dauflýstan
stigaganginn. Á þriðju hæð
hittu þeir fyrir snyrtilega
klæddan ungan mann. Hann var
bersýnilega undrandi að sjá
lögregluna.
„Búið þér hérna?" spurði höf-
uðsmaðurinn.
„Nei, herra," svaraði hinn, „ég
er bara hérna í heimsókn. Nafn
mitt er Pelle Hardrup."
Madsen höfuðsmaður veifaði
byssu sinni til merkis um að
maðurinn ætti að halda áfram,
en stöðvaði hann svo aftur. Þeg-
ar hann gáði betur að, hafði
hann séð að svitinn spratt fram
á enni Hardrups og hálsi, enda
þótt kalt væri í veðri.
Með snörum hreyfingum leit-
aði höfuðsmaðurinn á þessum
grunsamlega manni. Og í vinstri
vasa hans fann hann fyrir