Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1984, Síða 2

Harm-
sagaúr
hversdaffi-
lrfinu
Um leikritið „Góða nótt, mamma“
sem sýnt verður á litla
sviði Þjóðleikhússins.
Ungur bandarískur rithöfundur, Marsha
Norman, hlaut Pulitzer-verðlaunin 1983
fyrir leikrit sitt „Góða nótt, mamma".
Þetta leikrit hennar hefur þegar hlotið
verðskuldaða athygli víða og verður sýnt á
fjölum Þjóðleikhússins á morgun.
Leikritið er einþáttungur, einn og hálfur
klukkutími að lengd í flutningi, en það er
að yfirlögðu ráði sem ekki er gert hlé á
sýningunni, því tíminn — rás tímans —
samsömun hans í leikritinu og i vitund
áhorfenda skiptir máli í framvindu leiks-
ins. Þrjár eða fjórar klukkur tifa án afláts
á sviðinu í takt við armbandsúrin i saln-
um. Fljótt á litið gæti þetta virst sem
„ódýrt" stílbragð af hendi höfundar en það
gefur atburðarásinni vissa stígandi —
verkar eins og öflug tímasprengja.
Leikritið fer hvergi út fyrir ramma
raunsæis, en höfundi tekst á listilegan
hátt að flétta saman hversdagslegu atferli
og sígildum sannindum um mannlegt eðli.
Persónur eru tvær, Thelma Cates og
dóttir hennar Jessie. Thelma er komin til
ára sinna en dóttirin á miðjum aldri. Þær
búa saman tvær einar úti á landsbyggð-
inni einhvers staðar í suðurríkjum Banda-
ríkianna...
Aður en leiknum lýkur hafa báðar kon-
urnar sýnt inn í sín innstu hugskot og
áhorfendur hafa fylgst með hvernig þær
hvor um sig bregðast við þungum örlögum.
Dóttirin á frumkvæðið að atburðarás-
inni. Hún hefur rekist á skammbyssu föð-
ur síns í skókassa á háaloftinu og tilkynnir
móður sinni að hún hyggist nota hana til
að svipta sig lifi áður en dagur er kominn
að kvöldi.
í fyrstu trúir móðirin hvorki augum sín-
um né eyrum, en atburðarásin rennur
fram eins og framlengd dauðastund, for-
leikur hins óumflýjanlega.
Jessie segist vilja búa móður sína undir
það sem koma skal — bæði að því er varð-
ar hið innra, tilfinningarnar, og þær
breytingar sem muni verða á ytra borðinu
að því er varðar heimilishald — svo sem
hvernig eldhúsáhöldum er fyrir komið,
hvernig haga skuli daglegum innkaupum
o.s.frv., en reynir um leið að útskýra og
réttlæta fyrirætlun sína.
Hún rekur raunasögu sína — eiginmað-
urinn hefur yfirgefið hana — sonur henn-
ar hefur leiðst út á afbrotabraut. Og um
leið gerir hún grein fyrir hugarástandi
sínu: „Mér líður illa, og mér mun halda
áfram að líða illa eða ennþá verr — ég er
þreytt og vonsvikin."
Jessie vill nota þessar siðustu stundir til
að kryfja til mergjar samband þeirra
mæðgna og rifja upp hið liðna. Hún hefur
uppi ásakanir í garð móður sinnar, þær
þrátta og kljást hatrammlega. Þó er aug-
ljóst að undir niðri ríkir á milli þeirra
gagnkvæm ást og virðing.
Ákvörðun Jessiar virðist þó að einhverju
leyti byggjast á þörf hennar á því að ná sér
niðri á móður sinni, en er jafnframt ör-
væntingarfull tilraun hennar til þess að
komast að hjartarótum móðurinnar. Og á
skilnaðarstundinni vaknar dýpri skilning-
ur þeirra á milli en annars hefði getað
orðið.
Það nægir þó ekki til að Jessie breyti
ákvörðun sinni. Henni finnst hún aldrei
hafa uppfyllt þær væntingar sem til henn-
ar hafi verið gerðar. „Mín var beðið með
eftirvætningu," segir hún, „en það er eins
og ég hafi aldrei komið — þess vegna þarf
ég ekki að vera. Og þér er ég ekki einu
sinni þægileg í sambúð.“
Thelma verður að viðurkenna að svo sé
ekki. Hún reynir að skilja hugaróra dóttur
sinnar og um leið að aftra þvi að hún láti
til skarar skríða. Og hún notar til þess öll
sín ráð. Thelma hefur til að bera sterka
skapgerð. Lífsþróttur og sjálfsbjargarvið-
leitni eru henni í blóð borin. Hún hefur af
tillitssemi sett hrjáða dóttur sína í það
hlutverk að annast sig í ellinni til þess að
gefa lífi hennar tilgang — en sér nú að
enginn á að ráðskast með annars líf. En
hún beitir allri sinni orku og hugkvæmni
til að telja dótturinni hughvarf.
Fyrst grípur hún til þess að rifja upp
skemmtilegar sögur, grátbænir hana síð-
an, ögrar henni, ógnar og formælir og hót-
ar henni loks limlestingu. En allt kemur
fyrir ekki.
Átökin milli mæðgnanna magnast eftir
því sem á líður leikinn. Thelma lætur loks
hugfallast — hlustar sljó á fyrirmæli dótt-
urinnar um það hvernig hún eigi að haga
sér þegar hún hefur heyrt skotið ríða af —
gerir þó enn eina örvæntingarfulla tilraun,
en tekst ekki.
Jessie býður móður sinni góða nótt, lok-
ar herbergishurðinni á eftir sér og uppfyll-
ir fyrirheitið.
Móðirin stendur ein eftir á sviðinu —
hún tekur upp símtólið til að tilkynna
vandamönnum hvað orðið hafi og býst til
að horfast f augu við sín eigin endalok.
Þetta verða hin óumflýjanlegu sögulok
— en samt righalda áhorfendur í þá von að
svo sé ekki — eins og alltaf þegar hörmu-
legir atburðir verða.
1 þessu verki slær höfundur aldrei á
falska strengi — hvergi örlar á uppgerð
eða mótsögn í texta. Samræður mæðgn-
anna renna fram í eðlilegum farvegi með
jafnri stígandi á ljósu og lipru hversdags-
legu máli. Segja má að Marsha Norman
feti að nokkru leyti í fótspor Chekovs sem
sagði einhvern tíma varðandi leikritsgerð:
„það sem gerist á sviðinu verður að vera
nákvæmlega jafn flókið og líka jafn einfalt
og það sem gerist í daglegu lífi okkar. Fólk
situr t.d. að snæðingi — en um leið er
skorið úr um örlög þess til góðs eða ills það
sem eftir er ævinnar."
En Marsha Norman stendur þó sjálfsagt
nær landa sínum Eugene O’Neill hvað
varðar kynngikraft, efnisval og ritstíl.
Hún fjallar um gamalgrónar fjölskyldu-
erjur, flókin tilfinningatengsl foreldra og
barna, þar sem skiptast á bitrar ásakanir
og fölskvalaus ást.
Hér er á ferðinni frábær leikritahöfund-
ur sem fjallar um hið sígilda í mannlegum
samskiptum og þorir að skyggnast um í
skúmaskotum manneðlisins sem fáir vilja
horfast í augu við.
(þftt og Btytt úr Dialoguc)