Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Qupperneq 4

HALLDOR
LAXNESS
I
DEIGLUNNI
Halldór 13 ára. Hann var svo
ákveðinn í að verða rithöfundur,
að á fermingarmyndinni, sem tek-
in var 1915, situr hann fyrir með
penna í hendi, líkt og hann hafí
sem snöggvast litið uppúr skrift-
um.
náttúrunnar
Isumar heyrði ég Finna nokkurn kvarta yfir því
að innlendir listamenn þeirra þættu ekki merki-
legir fyrr en þeir hefðu unnið sér frægð í útlönd-
um. Mér fannst ég kannast við fyrirbærið að
heiman. Líklega er þetta alþjóðlegt einkenni
Fyrsti hluti
af þremur
Eftir
dr. ÁRNA SIGUR-
JÓNSSON
smáþjóða, sem hættir alltaf til að vera
utanveltu í menningarefnum — frá sjón-
armiði stórþjóðanna.
Á fyrstu áratugum aldarinnar veltu
menn því fyrir sér hvernig íslendingar
gætu lagt eitthvað af mörkum til heims-
menningarinnar umfram það sem forn-
skáld okkar gerðu. Komust menn á borð
við Jón Leifs, Sigurð Nordal og Halldór
Laxness þá að þeirri niðurstöðu að okkur
bæri að leggja nokkra rækt við það sér-
kennilega hjá okkur af því að við mundum
aldrei geta apað erlendar stefnur svo vel
eftir útlendingum að við gerðum betur en
þeir sjálfir. Um raunsæisskáldin islensku
var sagt að þeim hamlaði sú staðreynd að
hér voru engar borgir með tilheyrandi ör-
eigastétt, sem voru helsta viðfangsefni er-
lendra natúralista. Þess vegna hafi
raunsæisstefnan verið hjáróma stæling
hérlendis á 19. öld. Gestur Pálsson og Ein-
ar H. Kvaran fundu betri jarðveg fyrir
verk sín um tíma vestanhafs eða gekk að
minnsta kosti betur að lifa af ritstörfum
þar en hér. Þeir sem heima sátu héldu hins
vegar áfram að sukka í handliprum og
hugprúðum óðalsbændadætrum og hræsn-
isfullum presturn.
Sigurður Nordal samdi formúlu, sem t.d.
Einar Ólafur Sveinsson tók upp eftir hon-
um, að menn hér yrðu að finna sér heppi-
lega blöndu erlendra og innlendra áhrifa,
en á árum sjálfstæðisbaráttunnar hafði sú
stefna verið öflug að það erlenda væri yfir-
leitt fremur viðsjárvert. Halldór Laxness
tók undir þessa „jafnvægiskenningu"
Nordals árið 1935 þegar hann benti á að
við íslendingar verðum seint snjallari en
ítalir I flutningi á ítölskum óperum.
Tólf árum síðar benti hann líka á að
gítarinn á myndum Píkassós getur aldrei
átt sama erindi hérlendis, þar sem hann
minnir menn helst á Hjálpræðisherinn, og
á Spáni þar sem hann er eins konar þjóð-
artákn líkt og saltfiskur og fálki voru hér
til skamms tíma.
Ferðamannamunstrið
Sænski bókmenntafræðingurinn Lars
Lönnroth hefur ásamt öðrum bent á hve
algengt minni það er í fornsögum okkar,
einkum í þáttunum, að ungur Islendingur
ferðast til útlanda, aflar sér þar fjár og
frama og hylli konungs og snýr heim að
svo búnu. Nú er reyndar ekki auðvelt að
verjast þeirri hugsun að þvílíkar sögur eigi
rætur að rekja til vanmetakenndar þjóðar,
sem er snauð af gulli og hefur öngva kon-
ungshirð. Ef til vill hafa þær sprottið upp
af annálaöri þörf roskinna karla til að
segja sögur af dæmalausum sigrum sinum
í æsku, enda hægara um vik að láta slík
ævintýri gerast í fjarlægum löndum en á
heimaslóðum.
En hitt er líka þekkt staðreynd: að við
íslendingar höfum stutt innlendar
menntastofnanir og menningu okkar yfir-
leitt með virkum samskiptum við útlönd.
Hollusta þess að menntast í útlöndum hef-
ur verið rómuð svo mjög að fram hafa
komið raddir um að best væri að hafa hér
engan háskóla og senda menn heldur utan
til langskólanáms. Þeirrar skoðunar var
prófessor Árni Pálsson í eina tíð, en Vil-
hjálmur Þ. Gislason andmælti árið 1922.
Eftir á að hyggja virðist Vilhjálmur hafa
flutt betri málstað í þeirri deilu. Vilji
menn hafa íslenska þjóð held ég að þeir
verði að sætta sig við íslenskan háskóla
líka.
Bestu rithöfundar okkar á þessari öld og
þeirri fyrri sóttu sér efni til annarra
landa, bæði fé og frægð, auk yrkisefna og
vinnuaðstöðu. Sá höfunda okkar, sem hlot-
ið hefur glæsilegasta viðurkenningu á er-
lendri grund, Halldór Laxness, hefur
meira að segja dvalist langdvölum erlend-
is, samanlagt án efa á annan tug ára.
Bókmenntamarkaður
Það var ekki eingöngu andleg fátækt Is-
Iendinga né skortur á yrkisefnum hér sem
olli því að Jóhann Sigurjónsson, Gunnar
Gunnarsson, Kamban og fleiri leituðu
fyrir sér erlendis. Þar skifti kannski meira
máli fjárskorturinn heima fyrir, ekki per-
sónulegur fjárskortur þessara manna
heldur smæð kaupendahópsins. Bók-
menntamarkaðurinn hér var einfaldlega
of lítill og fjárvana til þess að hægt væri
að lifa á honum. Enn þann dag í dag eru
ekki nema fáeinir einstaklingar hérlendis
sem treysta sér til að lifa alfarið af rit-
störfum, enda er stuðningur hins opinbera
við bókmenntirnar í landinu bara lítið brot
af tekjunum sem þær gefa af sér í skött-
um. Árlega seljast nokkur hundruð þúsund
skáldrit en útlán bókasafna eru á þriðju
milljón áriega. Hvernig var bókmennta-
markaðurinn á fyrstu áratugum aldarinn-
ar?
Útbreiddasta íslenska blaðið, Heims-
kringla, hafði árið 1895 2.500 áskrifendur,
en flest íslensk blöð höfðu þá yfir 1.000
kaupendur. Tímaritin voru ekki prentuð í
stórum upplögum á 19. öld; til dæmis voru
Ný félagsrit seld í 555 eintökum þegar
mest var. En eftir heimsstyrjöldina kom-
ust nokkur tímarit upp í 2.000 kaupendur.
Á árunum 1907—1926 komu út 120 bækur
hér á ári að meðaltali, og þar á meöai voru
oft svona fimm upp í tíu skáldsögur.
Frumsamdar skáldsögur á íslensku sem
komu út á tímabilinu 1918—1929 voru
tæplega fimmtíu talsins, en á sviði ljóða-
gerðar var fjöldi bókatitla meiri. Bókaverð
var þetta þrjár til sjö krónur og stundum
yfir tíu, en á sama tíma voru verkamanna-
laun í hafnarvinnu 1,16 fyrst eftir stríð en
hækkaði í eina og hálfa; mjólkurlítrinn
kostaði krónu. Til að dæmið gengi upp
þurftu kostnaðarmenn, eins og forleggjar-
ar voru kallaðir í þá daga, að selja að