Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1985, Blaðsíða 2

U R
M I N U
HORNil
Heimspekingurinn
smáöl
FÖRUMANNA-
RÓMANTÍKIN
Hvaðan er til okkar
komin sú hin mikla
förumannarómantík,
sem blómstraði svo
fagurlega í ljóðum Davíðs frá
Fagraskógi og Stefáns frá
Hvítadal allt framyfir miðja
okkar öld? Fyrirrennarar úr ís-
lenskum hópi voru Jóhann Sig-
urjónsson og Gunnar Gunnars-
son, og jafnbornir þeim fyrst-
nefndu s.a.s. Elínborg Lárus-
dóttir og Guðmundur Frímann.
Fyrstu spurningunni má
svara: Auðvitað frá Rússlandi,
Þýskalandi, Noregi og Svíþjóð.
Ég nefni aðeins Norðurlandahöf-
undana Gustav Fröding, Selmu
Lagerlöf og Knut Hamsun. En
hér á landi var raunverulega
aldrei trúverðugur jarðvegur
fyrir þann ævintýrasöng. Það
var ekki tilviljun að Davíð skyldi
semja sína einu skáldsögu um
Sölva Helgason og besta leikrit
sitt um sálina hans Jóns míns.
Margar þjóðsögur eru til um
Sölva. Hann var, vitum við nú,
fyrst og fremst frelsissinni og
misskilinn myndlistarmaður,
líklega geðveikur frá upphafi og
eyðilagður af mannúðarlausri
meðferð, samt var hann um
margt á undan sinni samtíð.
Bólu-Hjálmar blessaður, sá
hrjúfi orðhákur, orti sína
ógleymanlegu vísu:
Heimspekingur hér kom einn
í húsgangsklæðum.
Með gleraugu hann gekk á skiöum.
Gæfuleysið féll að síðum.
Sjálfum var Sölva eignuð þessi
vísa:
Teikning eftir Sölra Heigason.
Ég er gull og gersemi,
gimsteinn elskuríkur.
Eg er djásn og dýrmæti
Drottni sjálfum líkur.
Auðvitað getur einhver annar
hafa ort hana í hans anda. Al-
kunn er og þessi staka:
Mér þykir það meir en von
að menn þig allir hati,
herra Sölvi Helgason,
húsgangurinn lati.
Sölvi á svo að hafa breytt vís-
unni þannig að í stað orðanna
„hati“ komi prísi og síðustu lín-
urnar verði „heimspekingur
vísi.“
Á okkar tíð orti Jón Helgason
skemmtilegt kvæði um Sölva og
notar sögu hans og örlög sem
vönd á samtímamenntamenn,
sem gera sér hægt um vik og
veita sér sjálfir þær nafnbætur
sem hugurinn þráði. Endar
kvæðið á þessari línu: „Nú myndi
landstjórinn gera þig prófessor."
OG raunveru-
LEIKINN
Jón Óskar rithöfundur hefur
ekki verið ánægður með þá
mynd, sem þjóðsögur og þjóð-
skáld hafa búið til af Sölva
Helgasyni. Hann hefur árum
saman búið sig undir að skrifa
heimildasögu um ævi lista-
mannsins og „heimspekingsins
smáða eins og Jón Helgason
kallar hann. Markmið Jóns ósk-
ars er að láta, eftir því sem unnt
er, verk Sölva sjálfs veita honum
uppreisn. Árum saman hefur
Jón unnið að því hér heima og
erlendis að grafa upp á söfnum
og úr einkaeign málverk hans og
handrit. Hann hefur og reynt að
fletta ofan af því hvernig dómar-
ar misþyrmdu honum andlega og
líkamlega, eyðilögðu m.a. mikinn
hluta handrita hans og lista-
verka, húðstrýktu hann og
dæmdu til miskunnarlausrar
fangelsisvistar hér og erlendis.
Það er ófögur saga. Þetta er efni
stórmerkrar bókar Jóns, sem út
kom sl. haust.
Sölvi var f. 1820, d. 1895. Á
hans tíð var harðstjórn á ís-
landi, lög um vistarband og ekki
ferðafrelsi fyrir fátæka, flestir
höfðingjar og embættismenn
miskunnarlitlir lögbókarþrælar.
Sölvi var uppreisnargjarn lista-
maður, sem þráði menntun og
viðurkenningu. Hann varð ungur
uppvís að því að hafa sjálfur
gert sér reisupassa. Þetta viður-
kenndi hann og hafði sér til af-
sökunar harðneskju húsbænda í
tíu vistum. Hann gat heldur ekki
sannað eignarétt sinn á sumum
þeirra bóka, sem hann hafði
gripið til á bæjum höfðingja.
Hann dáði menn eins og Jón
forseta og Fjölnisútgefendur. Úr
fangelsinu í Kaupmannahöfn
skrifar hann Jóni og biður hann
að útvega sér til láns nokkrar
úrvalsbækur. Segir:
„Undarleg og órannsakanleg
eru þessi forlög Sölva veslings,
en Guði sé lof, hann hefur gefið
Sölva góðar gáfur og mikla still-
ingu! Aldrei verið til né er nú, né
heldur mun verða til — eins
óþakklát þjóð í hinni víðlendu
veröld — sem hin íslenska þjóð
við afbragðsmenn sína. Svona
hefur hún verið ævinlega og tek-
ið snillinga sína og hetjur sínar
af dögum, svo drambið og
heimskan og hinn djöfulóði
hroki fengi að ráða ..."
Jón úr Vör
('íiíbíirantbiis roscns. /Ilórj> jarócirbama
se/n bafa þjádst a/ blóóbrabba lija níi
ref>ua eigiuleika sem n/>/ij>ötrii()ust i
/icssn blómi. />a<) er np/irnnnió á
.\Uula^asbar />ar sem /nísunáir
ly/ja/irasa eru i l.uettn.
Jurtir hafa fætt heiminn
og læknað fólk af sjúkdómum frá því í árdaga.
Nú eyðum við lífsforsendum þeirra sem svarar
til 20 ha á hverri mínútu
.Liíf okkar hér f heimi eigum við hinu
græna yfirborði jarðar að þakka. Jurtir
verja viðkvæman jarðveg gegn upp-
blæstri, þær stýra samsetningu and-
rúmsloftsins, binda vatn í ræktar-
löndum og koma í veg fyrir eyðimerk-
urmyndun. Án jurta kæmist maðurinn
ekki af.
Og þrátt fyrir þessa vitneskju
eyðum við okkar eigin lífkerfi í svo
ríkum mæli að nú þegar blasir stór-
slys við — slys sem gengur yfir okkur
sjálf og þó fyrst og fremst börn okkar.
Tölurnar einar segja alla sögu — við
eyðum árlega regnskógi í hitabeltinu
sem er þrisvar sinnum stærri en Sviss;
eftir 25 ár verða aðeins eftir leifar af
skógum Indónesíu og Malasíu.
Þaö sem við eyðum
Mikið af matvælum, lyfjum og efnum
sem við notum dag hvern alla ævi
rekur uppruna sinn til þeirra villtu
tegunda sem spretta upp í hitabeltinu.
Samt er það ekki nema örsmár hluti
þeirra jurta sem blómstra í heiminum,
sem hefur verið rannsakaður með nýt-
ingu fýrir auguin. Það er hryllilegt til-
hugsunar að nú skuli um 25.000 allra
blómstrandi tegunda ramba á barmi
útrýmingar.
Þegar jurtirnar hverfa, þá hverfa
þær að eilífu. Þegar skógarnir eyðast
verða aðeins eyðimerkur eftír.
Kichard Evans Schultes
Dr. Richarcl Hrans Scbulles. stjórnancli
jurlasafns Harvard háskólans hefur
eytt IJ árum t frumskógum Amazon-
srcudisins og safnaö ..tiifra” jurlum
sem sögur <>g sctgnir hafa myndast um
<>g komiö þessum jurtum á framfceri
riö rísindi Vesturianda. „l.yffram-
tíöarinnar. " segir hann — .. rctxct í
frumskóginum. "
Við hvern er að sakast?
Enginn einn er sökudólgur — nema
heimskan og skammsýnin. Hinar blá-
fátæku þjóðir sem byggja skógana
verða að ryðja skóg til að fá ræktunar-
land og eldsneyti. En þetta er gert
þannig að þjóðirnar eru að grafa
undan eigin lífsforsendum.
Við þetta bætist að bróðurpartur
skóganna cr felldur til að mæta
vaxandi markaðsþörf fyrir timbur úr
hitabeltisskógi — við hófum í raun
samið áætlun um eigin tortímingu.
Hvað er hægt að gera?
Vandinn virðist svo tröllvaxinn að
mörgum er skapi næst að yppa
öxlum og segja: ,,Hvað get ég svo sem
gert?” En það er til svar við vandanum.
Jurtagæsluáætlun WWF
,,Alþjóðleg áætlun um verndun
náttúru’’ var gefin út 1980 og er það
áætlun sem miðar að jiví að vernda
náttúruauðæfi jarðar jafnframt j:>ví að
virkja þessi auðæfi í þágu mannkyns.
Nú hefur verið undirbúin alþjóðleg
áætlun til verndar jurtum, sem byggir
á áætlunum og regium ,,Verndunar-
áætlunarinnar” og er komin vel af
stað hvarvetna í heiminum.
Þú getur oröiö þátttakandi
Verndaráætlun Alþjóða náttúru-
verndarsjóðsins (WWF) er lífsbjargar-
áætlun sem þú getur aðstoðað við að
gera að veruleika. Gakktu til liðs við
Alþjóða náttúruverndarsjóðinn núna.
Við höfum þörf fyrir liðsinni þitt og
fyrir fjárhagslegan stuðning þinn.
Framlög má senda beint til World
Wildlife Fund: WWF Internationai,
Membership Secretary, World
Conservation Centre, 1196 Gland,
Switzerland.
Bjargið jurtum
þær bjarga okkur
WWF FOR WORLD CONSERVATION
Á íslandi veitir dr. Sturla Friðriksson áhugasömum nánari upplýsingar um
WWF í sfma 91/8 22 30 (Rannsóknastofnun Landbúnaðarins).
2