Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1985, Blaðsíða 12

ur vetur. Hann skall snemma á, segir í
árferðisannál.
- „Þann 27 og 28. september gerði mikinn
storm og stórhríð í nyrstu sýslum,
brotnuðu 40 skip, aftur gerði í október
svo mikið norðan veður með svo miklu
brimi, að sagt er, að boðarnir hafi
gengið uppá Drangey á Skagafirði og
yfir mitt Siglunes, en bændur misstu
fjölda skipa, voru talin 80 skip smá og
stór, sem brotnuðu frá Hrauni á Skagá
og norður á Tjörnes, en fiskihjallar og
veiðarfæri var þá ótalið. Hinn 21. nóv-
ember kom hin mesta snjóhríð yfir allt
land, og stóð í 6 dægur, svo aldrei stytti
upp, fórst bæði fé og hestar, skip og
veiðarfæri, þá enn af nýju. í því veðri
tók snjóflóð tvo bæi á Látraströnd,
Miðhús og Steindyr, komst fólk af í
Miðhúsum en í Steindyrum voru 9
manns og allt háttað og sofnað í rúm-
um sínum, og er 4 dagar voru liðnir,
kom fólk af næsta bæ til að vitja þang-
að, ogmátti trauðla fyrir fönn þeirri er
niður var komin, og bærinn allur graf-
inn undir snjó, fundust þar 5 mann-
eskjur fullorðnar dauðar, en tvennt
lifði alsnakið undir snjónum og tvö
smábörn, annað fjögra vetra en hitt
fimm. Þá tók og snjóflóð Miðgerði í
Laufássókn og týndist fernt en tvennt
komst af. Þá misstu menn víða pening,
einkum marga hesta norðanlands ...
Eftir nýjár var tíð óstöðug með miklum
frostum er á leið, en þó kallaður meðal-
vetur, í Norðursýslu (þ.e. í Norður-
Þingeyjarsýslu. A.J.) og Múlasýslum
var hann harðari ... Lögðust hafísar
fyrir Norðurland frá Horni til Langa-
ness ... Sultur var þá svo mikill á
Norðurlandi að suma dró til dauða ...
Enn Sleppur Halla
Ástæðan til þess að Eyvindur hefst við
um veturinn í Herðubreiðarlindum og leit-
ar ekki suður, þar sem tíðarfar var skárra,
og hann hefði átt betri ævina til dæmis á
Hveravöllum, var sú, að hann er alltaf á
höttunum eftir að ná til sín Höllu sinni.
Það er hverjum og einum frjálst að gera
Eyvindi upp eldheita ást á þessari kellu
sinni, en það má allt eins hafa í huga, að
Eyvindur þurfti sitt, hann sýndi það að
minnsta kosti af sér áður en hann fór á
fjöllin, hafði þá gert tveimur stúlkum
börn, og honum hafi í útlegðinni þótt betra
að veifa röngu tré en öngu og sextug kerl-
ing „opinmynnt og svipljót" betri en engin
kerling. En ætli sé ekki réttast samt að
sleppa ástinni úr dæminu, hvort heldur er
andlegri eða líkamlegri og halda sér við þá
mannlífs staðreynd, að maður er manns
gaman og Halla hefur gert Eyvindi lífið
bærilegt í útlegðinni. Það segir heldur ekki
alla söguna um konu, þótt hún sé „opin-
mynnt og svipljót". Halla getur hafa búiö
vel að Eyvindi, þrátt fyrir munnlagið og
svipinn.
Ekkert er vitað um það, hvenær Eyvind-
ur fer á stúfana að leita uppi Höllu. Til er
ótímasett sögn um, að hann hafi farið á
njósn niður í Mývatnssveit, og komist þar
í færi við kerlingu á bæ einum og veitt
uppúr henni, hvert farið hafði verið með
Höllu.
Halla hefur trúlega verið um veturinn í
Aðaldalnum, þar í gæzlu á sýslumanns-
setrinu að Rauðuskriöu.
Þegar Eyvindur hefur vitað, að Halla
var tekin til geymslu í Aðaldal um haustið,
þá hefur hann getað verið öruggur um, að
ekki yrði um flutning á henni að ræða
suður fyrr en að vori.
Um vorið sendi sýslumaður Þingeyinga
Höllu á sýslumann Eyfirðinga, sem aftur
sendi hana á sýslumann Skagfirðinga, sem
trúlega hefur þá átt að senda hana á sýslu-
mann Húnvetninga, sem svo hefur átt að
senda hana suður. Reyndar töldu þessir
sýslumenn Höllu rangt flutta. Einar hefði
átt að flytja þau hjón suður.
Það var á þessu ferðalagi, þegar Halla
var komin á Flugumýri í Skagafirði til að
vera þar um nótt, að hún slapp úr haldi og
sáu Skagfirðingar ekki meira af henni.
Munnmælasagan segir flóttann hafa orðið
með þeim hætti, að Halla fékk að fara út á
hlað að viðra sig fyrir hætturnar og hafi
fylgt henni gæzlukonur. Heyrðu þær kon-
urnar þá mikla skruðninga í fjallinu yfir
bænum og steinar hröpuðu niður fjallið
líkt og þar væri maður uppi að velta niður
grjóti og undruðust konurnar þetta fyrir-
bæri allar nema Halla. Um nóttina hvarf
Halla og hafði náð að stela með sér skóm
og fatnaði af vinnukonunum. Hennar var
leitað framá fjöll en ekki fannst Halla.
Þess sáust þó merki á einum stað að þar
myndi hafa verið matast og kveiktur eld-
ur.
Niðurlag í næsta blaði.
Fyrstaprentverk
á íslandi
kom til íslands í biskupstíö Jóns Arasonar, en líkleg-
ast er, aö fyrst hafi verið prentuö bók á íslandi áriö
1535 og eru því liðin rétt 450 ár frá þeim tímamóta-
viöburði.
Skemmst er frá því að segja að flest það er við
kemur sögu fyrstu íslensku prentsmiðjunnar er
slíku mistri hulið, að ekki verða þar atvik greind
með neinni vissu. Ástæða þessa er sú, að heim-
ildir um þá sögu eru óljósar og stangast á.
Fyrri hluti
Eftir
SIGURÐ ÆGISSON
Flestir munu þó tengja nafn Jóns bisk-
ups Arasonar við þá sögu, en hins vegar
mun ekki allskostar ljóst hvort biskup hef-
ur „haft út hingað" eða „fengið út hingað“
prentverkið.
Eins mun óljóst vera, hvenær sá atburð-
ur gerðist og leikur á árunum 1925—1535.
Þeir menn, er svo nærri voru staddir
tíðindunum eða nákomnir prentverkinu á
hinum fyrstu árum þess, og hefði mátt
ætla að þetta hefðu vitað (þ.e.a.s. Guð-
brandur Þorláksson (1541/2—1627),
Arngrímur Jónsson lærði, frændi hans
(1568—1648), eða þá annálaritarinn Björn
Jónsson á Skarðsá (1574—1655)), virðast
furðu ófróðir um sögu þess, þá er þeim
verður þó um hana rætt.
Björn á Skarðsá, sem ól allan sinn aldur
í Skagafirði og hefði því átt að geta aflað
sér nákvæmra upplýsinga um prentverkið,
getur þess fyrst við árið 1543 í annáli sín-
um, Skarðsárannáli, sem talinn er ritaður
I ; IIÍI i|lllll|llll•iUllH'l!llíjlIM» IIIHlfIHH1 •HlHiillll.ilÍIJIIIMIIII
1638—1640. Eru orð hans á þessa leið: „Um
þann tíma heldur Jón prestur Matthíasson
staðinn Breiðabólsstað í Vesturhópi ...
Hann hafði hingað í land fyrst alira manna
prentsmiðju og hóf prentverk á Breiðabólstað
á dögum biskups Jóns.“ Af þessum orðum
má sjá, að Björn hefur ekki vitað fyrir víst
hvenær prentverkið kom út hingað.
Sama máli gegnir um helstu sagnaritara
siðbreytingaraldar (séra Jón Egilsson
(1548—1636?) og Jón Gissurarson (um
1590-1648)).
Bein ummæli um atburðinn stafa flest
frá síðari tima mönnum, og eru þá ýmist
ósamhljóða, eða það skortir á að vitnað sé
til heimilda.
UPPSALAGREININ
Elst þessara ummæla mun vera klausa
ein í handriti frá lokum 16. aldar (að talið
er), sem varðveitt er í bókasafni Uppsala-
háskóla, en hún er svohljóðandi: „Þá bisk-
up Jón Arason hafði ríkt á stóli sínum Hólum
5 eða 6 ár, lét hann fyrstur allra inn koma
prentverk í ísland.“
Ekki vita menn fyrir víst frá hverjum
þessi ummæli stafa, en á það hefur verið
bent, að handrit þetta kynni að hafa verið
ritað fyrir Sigurð prest Jónsson (Arason-
ar) á Grenjaðarstöðum, því að þarna er
ættartala „frá Adam til Sigurðar á Grenjað-
arstöðum“ og fleira er varðar Jón biskup
Arason. Þá hafa menn velt nokkuð fyrir
sér hvað fyrir höfundi vaki með orðunum:
„Þá biskup Jón Arason hafði ríkt á stóli sín-
um Hólum 5 eða 6 ár.“ Jón Arason tók við
umsjá Hólastóls seint á árinu 1520 ásamt
Pétri Pálssyni og réð síðan mestu eða öllu
um málefni stólsins 1521, var kjörinn bisk-
up 1522, fór utan til vígslu 1523, vígður
haustið 1524, og kom heim úr vígsluför
vorið 1525. Og nú er spurningin þessi: við
hvaða ártal skyldi hinn ókunni höfundur
Uppsalahandritsins miða?
Hitt vita menn, að Brynjólfur biskup
Sveinsson mun hafa sent handrit þetta úr
landi árið 1641.
VITNISBURÐUR FYRRI ALDA
Gunnar Pálsson (1714—1791), skóla-
meistari á Hólum og síðar prestur í Hjarð-
arholti í Dölum, ritaði á latínu sögu prent-
verksins á íslandi. Þar telur han prent-
smiðjuna setta á stofn 1530—1531 og ber
fyrir sig Eyjólf Jónsson (1670—1745) prest
á Völlum í Svarfaðardal, en getur þess um
Úrprentaðri bók (erlendri) frá 1559. Myndin
sýnir prentara að starfi. Við leturkassana
fjærst vinna treir menn að þrí að setja texta
með lausaletri. Nær er sjálf prentþröngin
(pressan), gerð úr viði og fest í gólf og loft.
Prentarinn til hægri ber prentsvertuna á let-
urflötinn með þar til gerðum leðurþófunt.
Hinn færir fullprentaða örk úr prentformun-
um ogyfír í pappírshlaðann næst okkur á
myndinni. Til hægri eru óprentaðar arkir.
12