Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1985, Blaðsíða 11

Handtaka viö
Innra-hreysi
og hörð vist í
Herðubreiða riindum
Eyvindarkofavcr vió
Sprengisandsleið. Hofs-
jökull og Arnarfell hiA
mikla í baksýn. Mynd-
ina tók Páll Jónsson í
örfárra skrefa fjarlægö
frá tóftinni, sem þar
stendur enn og blaut
mýri allt í kring. Þaðan
fluttu þau Eyvindur og
Halla í Innra-hreysi,
sem er spölkorn norðar
— en voru handtekin
þar.
þó ég heyri við annað eyrað að þeir eru að
bollaleggja um það í útlandinu að eyða
heiminum, og við hitt eyrað að í landi
mínu sé fiskiflotinn bundinn og landið
sokkið í skuldir og ekkert gott að frétta
nema kennarar ætla að ganga út úr skól-
um, og þá getur þjóðin farið að hugsa í
stað þess að læra, en hvað verður um öll
þessi skrif mín um Fjalla-Eyvind, ef þeir
sprengja heiminn. Ja, það er nú það.
Kofarnir í Hvannalindum geta verið Ey-
vindarverk og af því ætla ég þeim hjónum
þar eins og tvö til þrjú ár, því að það
verður að ætla þeim álíka tíma á Þjórsár-
verum af þessum fimm árum sem þau
hverfa úr sögunni. Kofarnir í Þjórsárver-
um votta álíka langa dvöl þar og í Hvanna-
lindum og er þá gert ráð fyrir, að Eyvindur
hafi hlaðið kofana á báðum stöðunum þótt
alls ekki sé nein vissa fyrir því svo sem
lýst hefur verið, því að fleiri hafa útilegu-
mennirnir eða fjallabændurnir kunnað að
hlaða vegg en Fjalla-Eyvindur og haft vit
á að byggja sér kofa við læk.
Eins og frám er komið hefur verið bú-
sældarlegt hjá Eyvindi í Hvannalindum,
nóg af fugli, silungi og ætum jurtum og
sauðfé, ef dæma má af réttinni stóru, sem
þar hefur verið.
Hafi Eyvindur hlaðið réttina, þá hefur
hann varla lagt það á sig að hlaða hana
langt umfram þarfir sínar, en hún á að
hafa rúmað 40—50 fjár og það er meira fé
en þau hjón hafa þurfti til heimilisnota,
enda trúlegt að Eyvindur hafi haft við-
skipti við uppsveitabændur; hann var
lengst af sinni útilegutíð í tengslum við
byggðamenn. Sögn er um að bróðir hans í
Skipholti hafi lagt inn meiri ull en menn
töldu hann geta átt af búfé sínu.
Eyvindur hefur eflaust fundið kotbónda
á Jökuldalsheiði eða í Hrafnkelsdal, sem
hefur talið sér hag í viðskiptum við úti-
legubóndann, fengið ull og mör til innleggs
í verzlun, en útvegað verkfæri og tóbak
(það er ekki getið um brennivín í Eyvind-
arsögu).
Menn hljóta að velta því fyrir sér af
hverju þau Eyvindur fara úr Hvannalind-
um og niður í Þjórsárver og setjast þar að
í gamalli þjóðleið.
Ellin getur hafa verið farin að segja til
sín, bæði farin að láta sig og Eyvindur að
tapa léttleika sínum, fjöllin og árnar um-
hverfis Hvannalindir orðnar honum erfið-
ar. Hann getur hafa viljað komast þangaö,
sem honum var hægara um aðdrætti og í
nánd við bróður sinn, sem alla tíð reyndist
honum hjáiparhella.
Eyvindur hefur og máski talið sér óhætt
að færa sig nær byggðum sunnanlands;
teknar væru að fyrnast með Hreppamönn-
um þær búsifjar, sem hann og félagar
hans ollu þeim sumarið 1762. Þá gátu þau
hjón búizt við, að þeim yrði ekki refsað
þunglega sökum aldurs, þótt þau næðust.
Svo gæti ástæðan hafa verið þessi
venjulega, að Eyvindur hafi verið tekinn
að færa sig upp á skaftið og farinn að
höggva stórt í búfé Jökuldæla, og hafi átt
von á aðför.
EYVINDUR í Þjórsárverum
Svo sem sagt er frá í Jólalesbókinni,
höfðu menn týnt hinni fornu leið um
sprengisand milli Þingeyjarsýslu og Ár-
nessýslu.
Það getur hafa orsakað að leiðin lagðist
af um nær hálfa öld, að land var þarna að
blása og sandurinn að stækka og hagar
fyrir hross á leiðinni hafi horfið og
mönnum hafi þótt leiðin of erfið og um
eitthvert skeið hafi samskiptin milli Þing-
eyinga og Árnesinga verið lítil og engin
þörf leiðarinnar eða lítil. Þá getur það og
hafa komið til að um þessar mundir var
ótti almennings við útilegumenn veru-
legur, menn þorðu ekki inná fjöllin nema
fjölmennir.
Nú kemur það uppá að mikilsmegandi
menn í Árnessýslu eiga hagsmuna að gæta
í jarðeignum í Bárðardal og það verður
einnig um sömu mundir, að ýmsir fyrir-
svarsmenn vilja fara að efla samgöngur
milli landshluta með því að finna leiðir
yfir hálendið og þá einkum milli austur-
sveita Norður- og Suðurlands og Austur-
lands og Suðurlands.
Þeir frændur, Einar Brynjólfsson, sonur
Brynjólfs sýslumanns, og frændi hans Sig-
urður landsþingsskrifari áttu bæði hags-
muna að gæta í Þingeyjarsýslu og Sigurð-
ur var áhugamaður um nýjar leiðir til
bættra samgangna. Þessir frændur gera út
leiðangur síðsumars 1772 til að finna á ný
hina fornu Sprengisandsleið.
Héldu Að Þeim Yrði Vægt
Fyrir Aldurssakir
í Jólalesbókinni er sagt frá því, hvernig
Eyvindur hafði búið um sig í Þjórsárver-
um, draumi hans og flutningi í Innra-
Hreysi og birtur kafli úr dagbók Einars
Brynjólfssonar, þar sem segir frá hand-
töku þeirra Eyvindar og Höllu, og Einar
hafi tekið þau með sér norður í Reykjahlíð
við Mývatn.
Eyvindur bar sig ekkert á móti við
handtökuna fremur venju og Halla ekki
heldur en bæði báðu þau sér vægðar og
kemur nú fram, að þau hafa lifað í þeirri
trú, að þeim yrði vægt fyrir aldurssakir en
það tók Einar Brynjólfsson ekki í mál.
Máski hefur það setið í honum, að Brynj-
ólfur sýslumaður, faðir hans hafði gert út
dýran leiðangur 1762, sem fyrr er sagt, en
misst af þeim hjónum. Trúlegra er þó, að
Einar hafi ekki þótt það koma til mála að
sleppa Eyvindi, þegar hann sá þarna við
bústað hans all-margt fé og þótti sýnt að
það myndi illa fengið sem og á daginn
kom.
Til er sú sögn, sem Jóhann Sigurjónsson
notar í leikriti sínu, að Einar hafi fyrir
hreysidyrum Eyvindar fundið há af eldis-
hesti sínum keyptum dýrum dómum norð-
ur í Þingeyjarsýslu. Þétta á að hafa verið
hesturinn, sem bankaði á kofahurðina hjá
þeim Eyvindi einhverju sinni um vetur,
þegar þau voru að því komin að sálast úr
hungri.
Eyvindur á þá að hafa tekið postillu
sína, sem hann skildi aldrei við sig, og
farið að lesa úr henni, þegar hann sá
framá dauða þeirra beggja. Halla hafði
jafnan heldur litla trú á bænakvaki Ey-
vindar, enda lesturinn máski ekki áheyri-
legur, þar sem maðurinn var „lítt lítt læs“,
en Halla hefur sjálfsagt trúað betur á
bænir Eyvindar eftir þetta, þar sem hann
hafði ekki fyrr lokið lestrinum, en rjálað
var við kofahurðina og þar kominn eldis-
hesturinn hans Einars. Eyvindur lagði frá
sér postilluna og greip sveðju sína, brauzt
út og skar hestinn og þar með var lífi
þeirra hjóna borgið. Hafi Einar séð hána
af reiðhesti sínum fyrir kofadyrum Ey-
vindar, þá er skiljanlegt að hann hafi ekki
verið á þeim buxunum að sleppa Eyvindi.
Eyvindur Sleppur
Úr Haldi
Ekki gerð’’ þeir Einar langan stanz við
Hreysikvísl á norðurleiðinni, heldur hröð-
uðu ferð sinni áfram og nú vantaði ekki
leiðsögumanninn, enda gekk þeim ferðin
áfallalaust og þeir afhentu fanga sína við
Reykjahlíðarkirkju eftir messugjörð þann
9. ágúst.
Sú var venjan á kirkjustöðum að kirkju-
gestum væri boðið í bæinn að þiggja kaffi
að lokinni messu og svo var nú í Reykja-
hlíð, að kirkjugestir fóru til kaffidrykkj-
unnar og einnig ferðalangarnir að sunnan.
Tveir menn voru settir til að gæta Eyvind-
ar á meðan í kirkjunni og þar átti hann að
vera tryggast geymdur.
Eyvindur var mjúkmáll við sína gæzlu-
menn svo sem hans var vandi og hann
biður þá bljúgur að hann megi fara út, því
að honum sé mál að ganga örna sinna og
ekki vilji hann saurga guðshúsið. Gæzlu-
mönnunum fannst ekkert sjálfsagðara en
verða við þessari ósk hans og fylgja honum
út undir kirkjugarðsvegginn og búast til
að standa þar yfir honum. Eyvindur sýnir
sig í að ætla að bregða brókum sínum, en í
stað þess að láta verða af því, vindur hann
sér útyfir garðvegginn og hverfur gæzlu-
mönnum á svipstundu. Það fylgir sögu, að
þoka hafi verið á og svört þoka síðan köll-
uð Eyvindarþoka í Mývatnssveit. Það er og
líklegt, að gæzlumennirnir hafi fremur
verið valdir eftir kröfum en fráleik, nema
þarna skildi með þeim og Eyvindi. Það var
hafin mikil leit að sögn, en það getur þá
ekki hafa verið fyrr en þokunni létti, nema
Eyvindur fannst ekki. Hann á nú síðar að
hafa sagt frá því, að hann hafi ekki farið
langt í fyrstu, heldur falið sig í gjótu rétt
við kirkjuna meðan ákafast var ieitað.
Þegar Einar og hans menn héldu suður,
þá komu þeir náttúrlega við í Innra-
Hreysi að hirða með sér það, sem þar væri
nýtilegt og taka með sér kindurnar suður
og hrossin.
Eyvindur karlinn hafði þá orðið á undan
þeim og hirt þaðan ýmislegt, sem þeir
mundu að hafði verið í kofunum, svo sem
páll, pottur og axarkjaggi og einnig var
horfið talsvert af kjötinu og mörnum og
trúlega hefur Eyvindur tekiö með sér
eitthvað af skinnum.
Leiðangursmenn tóku einnig með sér
nokkur skinn, beðjardýnu, nokkra bjóra og
tágakörfu. Það halda menn, að sú tága-
karfa hafi varðveitzt og það sé hún, sem
nú er í Þjóðminjasafni.
Karfan þykir bera vott um listilegt
handbragð Eyvindar. Hann reið vatns-
heldar körfur og bar í þær leir líklega til
að þétta þær sem bezt.
Ekki er getið álíka stórkostlegs matar-
forða í Innra-Hreysi og var í Eyvindarkof-
um undir Arnarfelli haustið 1862, enda
færri á fóðrum, aðeins hjónin, en undir
Arnarfelli voru þau fimm, þrír fullorðnir
karlmenn og Halla og dóttir hennar auk
ungbarns, þótt það hafi ekki verið þungt á
fóðrunum.
Eyvindur hefur verið farinn að búa að
eigin bústofni en náttúrlega stolið sér fjár-
stofninum. Þeir Einar fundu á bakaleið
sinni suður 25 kindur með lömbum og voru
kindurnar með mörgum mörkum en þess
ekki getið að lömbin hafi verið merkt, sem
þá bendir til að Eyvindur hafi stolið full-
orðnu ánum árinu áður eða fyrr og lömbin
því ekki mörkuð neinum.
Ekki er getið fjárhúsa í Innra-Hreysi
eða Eyvindarveri né heldur hlöðu eða
merkja þess að hann hafi borið uppí hey og
ekki er heldur getið heyvinnuverkfæra.
Trúlega hefur fé hans gengið sjálfala í
Þjórsárverum. Ef ein og ein kind féll um
veturinn, var hægt að stela sér annarri um
sumarið.
HÖRÐ VlST í
HERÐUBREIÐARLINDUM
Eyvindur var í Herðubreiðarlindum
haustið 1772 og veturinn 1773. Hvergi mun
Eyvindur hafa átt verri ævina en þennan
vetur í Herðubreiðarlindum. Þar var
hreysi hans lakast og honum varð naumt
til fanga og það sem gafst át hann hrátt að
eigin sögn.
Svo er helzt að skilja, að hann hafi
hvorki náð til sín eldi né kveikt eld allan
þennan vetur og honum hefur ekki unnizt
tími til að safna sér forða áður en fé var
smalað af fjöllum né byggja sér gott
hreysi, svo sem venja hans var. Hann
hafðist við í gjótu líkt og Fjalla-Bensi en
sá var munurinn aö Bensi var vel nestaður
og hafði hjá sér hundinn sinn og forystu-
sauðinn og var varla lengur en viku eða tíu
daga í gjótu sinni en Eyvindur vetrar-
langt. Aleinn í fjallaauðninni, þar sem
hvergi sá á dökkan díl, reikaði þessi útlagi
í leit að rjúpu eða eftirlegukind, gróf sig
niðurí hjarnið eftir hvannarótum og dró
sig undir myrkrið heim í gjótu sína, þar
sem hann lá í kuldanum og svarta myrkr-
inu langa vetrarnóttina. Og þetta var lang-
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 16. MARZ 1985 11