Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1985, Page 13

viti. Á báöum bæjum voru skrúðgarðar
með yndislegum blómum og trjám. — Ég
dáði tré og grósku. Sérlega var garðurinn
hennar Helgu í Geitagerði ævintýraheim-
ur. — Það var bara svo ógnarlangt í Geit-
agerði að þangað komst ég aidrei einsöm-
ul.
Að skreppa í heimsókn að Bessastöðum
var hins vegar ekki ofverkið mitt, þótt mér
væri stranglega bannað að fara þangað,
allt vegna árinnar, eða fossins í henni —
vegna hengibrúarinnar undan fossinum!
Allt var þetta ómótstæðilegt. Og fólkið á
Bessastöum var líka svo skemmtilegt og
gott við mann. Þar voru gestum aldeilis
bornar kræsingar, og dætur hennar Línu
og hans Einars voru fallegar. Ég ætlaði að
verða eins og þær þegar ég yrði stór. Á
Bessastöðum fékk ég líka minn fyrsta
kettling, Randalín. — Það er enn önnur
saga.
Hengibrúin undan fossinum ... Afi
hafði sjálfur sagt mér frá forföður mínum,
löngu gengnum, sem hafði farið í kláfi yfir
einhvern foss eða hræðilegt straumvatn.
Kláfurinn, eða öllu heldur taug í hann,
slitnaði — og þessi forni frændi minn
hrapaði í ólgandi, beljandi, banvænt vítið.
Dauðinn var vís hverjum venjulegum
manni. En hann frændi minn synti yfir og
bjargaðist.
Yfir mig hrifin af þessari hetjudáð velti
ég fyrir mér hvernig mér myndi farnast
við svona aðstæður. Ekki gat ég gert til-
raunir með kláf. Þeir voru löngu úreltir,
sagði afi, hvergi til lengur. Hins vegar
höfðu hengibrýr tíðkast á svipuðum tíma,
þóttist ég vita. — Nú var að vísu komin
svona leiðinda, hættuiaus brú yfir ána
okkar, þessa á leið til Bessastaða, en
gamla, ógnvekjandi hengibrúin með
morknu þrepunum, vandlega nöguðum af
tímans tönn, var enn til — undan fossin-
um, á örugglega lífshættulegum stað.
Þannig og þannig einungis var hægt að
láta reyna á skyldleikann við makalausan
forföður minn. Ég yrði, hvað sem raulaði
og tautaði, að láta mig hafa það að leggja
út í opinn dauðann; hætta lífi mínu á
hengibrúnni. Ég kunni nefnilega alls ekki
að synda. Ef ég hrapaði myndi ég vafa-
laust deyja, sem væri að vísu alveg ólýsan-
lega sorglegt. — Ég sá fyrir mér alla sveit-
ina við útförina ...
í fyrsta skipti, er ég hætti líftórunni, tók
það mig ómunatíð að leggja út á brúna.
Fossinn grenjaði nefnilega á mig. Hann
þóttist stundum blíður, en svo, allt í einu,
þá ógnaði hann, ögraði. — Og gamla
hengibrúin, með morknu þrepunum sínum
á milli brakandi kaðlanna, hæddist að
mér: Þorir ekki, þorir ekki — söng hún.
Ég þorði heldur alls ekki, og bætti síst
úr skák að hann Rebbi, hundurinn okkar
og minn ómissandi fylgisveinn, var ófáan-
legur til þess að fara fyrstur, þó bæði
minni og léttari en ég. Auk þess kunni
hann að synda. Það hafði ég sjálf margoft
séð.
Grátandi, af hræðslu og síðan gremju í
Rebba garð, fór ég hægt og titrandi yfir
brúna, og mun seint gleyma þeirri angist
... Ég reyndi hvert þrep, varlega, varlega,
fyrst með öðrum fætinum, síðan hinum,
stóð á hverju um sig eins skamma stund og
ég frekast þorði. Það var erfiðast að fara
yfir bilin. Á tveim stöðum vantaði þrep,
nákvæmlega tveim stöðum, og undan þeim
bilum freyddi ísköld tortíming verst.
Ég hafði það! Þetta hlaut að vera afrek.
Og þar sem það hafði alls ekki fylgt sög-
unni af honum frænda mínum, heitnum,
að hann færi sömu leið til baka, þá þótti
mér vera í ágætu Iagi að nýta hina nýju
brú til þess. Ég gerði það, að aflokinni
heimsókn á Bessastöðum, fór síðan heim
og sagði hverjum sem heyra vildi afreks-
söguna, ekki síst það að ég hefði grátið af
hræðslu en farið samt, ha, ha ...
Það er þó ekki sama hvort maður er Jón
eða séra Jón. Nákvæmlega enginn dáðist
að mér. Enginn skildi þessa erfðafræðilegu
tilraun. Meira að segja afi, sem virtist lofa
alla aðra fyrir að takast á við tvísýnur
þessa lífs, bannaði mér algjörlega að svo
mikið sem nálgast þessa brú nokkurn tíma
aftur.
Það varð auðvitað til þess eins, að þegar
hvörfluðu að mér efasemdir um eigið
hugrekki, fór ég í heimsókn að Bessastöð-
um — yfir brúna góðu, en þagði heilli
þögn. Samt lá ég alltaf undir grun eftir
þetta fyrsta skipti: Franzisca Gunnars-
dóttir, hvar varstu? Fórstu yfir brúna? —
Af einhverjum óskiljanlegum ástæðum
áttu þau þá aldrei við þessa nýju, heldur
hina, þessa banvænu.
Nei — svaraði ég, án samviskubits, því
fólk ætti að venja sig af að leggja dóm á
víddir, sem það hvorki þekkir né ratar um,
og síst reyna að krefja íbúa þar sagna.
Franzisca Gunnarsdóttir býr I Reykjavlk og
vinnur viö ritstörf. Hún er sonardóttir Gunnars
Gunnarssonar skálds.
ERU ENDURBÆTUR
HUGSANLEGAR Á
MANNSHEILANUM?
ar til fyrir fáum árum höfðu menn litla trú
á endurnýjunarhæfni heilans. En ný vitn-
eskja um sveigjanleika hans og mótunar-
möguleika hefur leitt til þess, að menn hafa
gert tilraun í fyrsta sinn til að græða tauga-
vef í mannsheila. Svo kann að fara, að í
framtíðinni verði slík ígræðsla leiðin til að
lækna fjölda sjúkdóma, sem hingað til
hafa verið ólæknandi og illviðráðanlegir,
svo sem Parkinsonsveiki og Alzheimers-
veiki. Löngum hefur verið litið á heilann
sem fastmótaðan massa, um eitt og hálft
kíló að þyngd, sem væri samsettur af þús-
undum milljóna taugafruma ásamt stoð-
frumum eða taugatróði. Talið var, að öll
tengsl milli taugafrumanna væru mynduð
snemma á æviskeiðinu, en síðan yrði eina
breytingin fólgin í dauða frumnanna
smám saman með aldrinum. En nýjar
rannsóknir sýna, að heilinn er athafna-
samur, orkumagnaður og síbreytilegrar
gerðar. Taugasérfræðingar telja nú, að
hlutir, sem menn læra, geti myndað ný
Menn eru nú farnir að líta
mjög öðrum augum á heil-
ann og möguleikana á
„endurbótumM á honum,
eftir að Azmitia og aðrir
vísindamenn hafa sýnt
fram á það á sl. tíu árum,
að hægt sé að flytja heila-
vefi milli dýra og fá hinn
ígrædda vef til að starfa
eðlilega í hinu nýja um-
hverfi.
tengsl eða „rásir" í heilanum. Sé sama boð-
ið endurtekið æ ofan í æ, verði tauga-
tengslin, sem geymi það og veiti aðgang að
því, sterkari. Ónotuð tengsl dofna. Með
tímanum breytast taugatengslin í heila
manns til að endurspegla allt, sem hann
hefur reynt.
Tölvukynslóðin Fær
Aðeins öðruvísi Heila
Heilar manna verða mismunandi eftir
aðstæðum, segir taugasérfræðingunn
Efraim Azmitia við New York-háskóla. Sú
kynslóð, sem elst upp við tölvur, verður
með svolítið öðruvísi heila en hin eldri.
Breyting á lærdómi hefur í för með sér
einhverja breytingu á gerð heilans, segir
hann. Með tilkomu tölva til dæmis getur
gott minni skipt minna máli en áður. Mörg
verkefni, sem við höfum þurft að treysta á
minni okkar við að leysa, getur tölvur nú
annast. Þar með er engin ástæða til að
færa út þau svæði heilans, sem áður voru
lögð undir minnið. Þá verða heilafrumur
lausar til annarra nota. Það er ekki líklegt,
að hægt yrði að greina með smásjá mun-
inn á heila þeirra, sem hafa alizt upp við
tölvur, og annarra, en Azmitia er sann-
færður um, að munurinn verði fyrir hendi.
En af hverju? Af því að slíkur munur hef-
ur komið í ljós á heilum tilraunadýra.
Hópur rotta var alinn upp við góðar að-
stæður, þar sem voru leikfélagar og alls
kyns leikföng, en annar hópur „fátækra"
rotta ólst upp við kröpp kjör og brýnustu
lífsnauðsynjar eingöngu. Rotturnar í fyrri
hópnum reyndust hafa mun fjölþættari
tengsl taugafruma á þeim svæðum heilans,
þar sem minnið hefur „aðsetur".
Af nám er fólgið í því, að komið er á
nýjum tengslum taugafruma og önnur
eldri eru styrkt eða veikt, er auðvelt að
skilja, af hverju börn læra suma hluti svo
sem tungumál eða tölvuforritun með auð-
veldari hætti en fullorðnir.
Maður Fæðist Með
Allar Sínar Taugafrumur
Því er öðruvísi farið með taugafrumur
en flestar aðrar frumur líkamans, að þær
hætta með fáum undantekningum að
skipta sér fyrir fæðingu. Maður fæðist
með öllum þeim taugafrumum, sem maður
mun nokkurn tíma hafa. En þær eru
óþroskaðar. Þær eiga eftir að mynda þann
mikla fjölda af tengslum við aðrar tauga-
frumur, sem ekki kémur til fyrr en við
stækkum og lærum.
Ungur heili hefur nóg rými fyrir ný
taugatengsl, og hljóð, orð, hrynjandi og
reglur nýs tungumáls móta auðveldlega
heilann í sinni mynd. En þegar við erum
orðin fullþroska, eru vegir málsins í heila
okkar vel troðnir. Annað tungumál verður
því að keppa um rými hjá taugafrumum.
Ef við ætlum að læra frönsku til dæmis,
verður orðið „chien" (hundur) ekki aðeins
að ryðja sér braut og vinna sér sess í
„óbyggðum" taugafrumnanna, heldur
verður það einnig að keppa við hina auð-
förnu leið, sem merkir hund.
Taugafruma hefur hæfni til þróunar,
meðan lífið endist, segir Azmitia. Það get-
ur allt. tekið lengri tíma, eftir þvi sem við
eldumst, en hún þróast samt. Með öðrum
orðum: það er erfitt að kenna gömlum
hundi að sitja, en það er hægt.
Menn eru nú farnir að líta öðrum augum
á heilann og möguleikana á „endurbótum„
á honum, eftir að Azmitia og aðrir vísind-
amenn hafa sýnt fram á það á sl. tíu árum,
að hægt sé að flytja heilavefi milli dýra og
fá hinn ígrædda vef til að starfa eðlilega í
hinu nýja umhverfi. Azmitia segir, að slík-
ur heilaflutningur sé í rauninni ekki annað
en skapnaðarlækning (skurðaðgerð við lýt-
um).
Þó að heilaflutningar vekji hjá ýmsum
óhugnanlegar hugmyndir, þá hefur í þess-
um tilraunum einungis verið um það að
ræða að flytja örlítð af heilavefjum milli
dýra. „Ef til vill milljón frumur, og af
þeim lifa svo aðeins 10 til 20 af hundraði
flutninginn," segir Azmitia, sem hefur sér-
staklega beint rannsóknum sínum að
frumum, sem framleiða boðefnið seroton-
in. „Og af þeim er svo ef til vill aðeins ein
af hundraði eða færri þeirrar gerðar, sem
sérstaklega er verið að kanna."
Flutningur á Heilavefjum
Heilaflutningur eða vefjaígræðsla í
heila fer yfirleitt fram á einhvern þessara
þriggja máta: 1) Vefjarbútur er tekinn úr
heila og græddur í annan heila, sem jafn-
stór bútur hefur verið tekinn úr. 2) Heila-
vefur er leystur upp með efnakljúfum og
upplausninni sprautað í heila móttakanda.
3) Vefjarbút frá gefanda er komið fyrir í
vökvafylltu hólfi í heila móttakanda.
Tilraunir með flutningi á heilavefjum
hafa verið gerðar frá því snemma á þess-
ari öld, en það er ekki fyrr en nýlega sem
slíkt hefur tekizt. í þeim efnum urðu
þáttaskil við þá uppgötvun, að árangurs-
ríkast væri að nota vefi úr fóstri til
ígræðslu.
Heilafrumur úr fóstri, sem fluttar hafa
verið í annan heila, mynda auðveldlega
tengsl við aðrar taugafrumur og leita
gjarna uppi sömu tegundir af taugafrum-
um og þær voru í tengslum við í hinu upp-
runalega umhverfi sinu, heila gefandans.
Flutningurinn er áfallaminni fyrir fóstur-
frumurn.ar, því að þær eru ekki í hinum
fjölmörgu tengslum við aðrar taugafrum-
ur, svo sem reyndin er um hinar fullorðnu
frumur. Séu þau tengsl rofin, virðist það
valda þeim slíkum áföllum, að fár
fullorðnar frumur lifi það af.
Taugafræðinga hefur dreymt um það að
flytja sérstaka hegðun á milli með vefjar-
bútum, þ.e.a.s. að kenna dýri að gera eitt
hvað og græða síðan þann hluta af heila
dýrsins, sem geymir kunnáttuna, í heila
annars dýrs. Síðan langaði þá að vita,
hvort hitt dýrið myndi leika hið sama eftir
án þess að þurfa að læra það á venjulegan
hátt. En jafnvel þótt hægt væri að stað-
setja nákvæmlega, hvar í heilanum kunn-
áttan væri geymd, er slík tilraun útilokuð
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 20. APRÍL 1985