Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1985, Blaðsíða 5
Ljósmyndir/Egill Gunnlaugsson
„Ég á erfitt með að verjast ömurlegasta
þunglyndi. En þó hef ég fundið ráð
til þess . . . Það er að reyna að sýnast
alltaf síkátur og glensfullur.
Smám saman slœr ytri gleðinni inn. En
þó má henni ekki slá algerlega inn,
því þá á ég á hœttu að göfugustu
endurminningarnar blikni. “
Þórbergur Þórðarson í dagbók 1914
Þórbergs merkileg heimild um daglegt líf
menntamanna og skálda í Reykjavík á
æviárum hans. En a.m.k. á árunum milli
stríða virðist það fólk hafa verið að heim-
sækja hvert annað flest kvöld, og oft hitt-
ast að máli um miðjan dag líka. Hefur það
verið ólíkt skemmtilegra líf en að sitja yfir
Derrick, Dallas & Co.
SÁLARÁSTANDIÐ
Það er helst í utanlandsferðum Þórbergs
að líf og litur færist í frásagnir dagbók-
anna — og árin 1912—17. Fimmtu dagbók-
ina hefur hann 15. maí 1912, eftir hálfs árs
hlé, og fer þá að færa eftir nýju kerfi,
hefur færslur af hverju tagi undir sér-
stakri fyrirsögn (veður, o.s.frv.) og bætir
nýjum bálki við: „Sálarástand mitt“.
Færslur af því tagi haldast lengi síðan,
þótt bálkakerfið víki fljótt fyrir samfelldri
frásögn. Tilefni þessarar nýbreytni virðist
ótvírætt ástarsorg sú og sjálfsásakanir,
sem alkunna eru af íslenskum aðli, enda er
efnið líka mjög á sömu lund og í þeirri bók.
Efnislega eins — en frásagnarhátturinn er
gerólíkur. í dagbókunum er hann hreint
ekki þesslegur, að Þórbergur hafi hlotið
stílsnilldina í vöggugjöf. Oðru nær, þar
ríkir sá hversdagslegi, að ég ekki segi
óbjörgulegi, klisjuborni stíll, sem vænta
mátti af ungum byrjanda í ritstörfum.
Berum saman (dagbók, 21/5,1912):
„Sanna lífsgleði virðist mér hvergi að
finna nema hjá lífsstjörnunni björtu, er
létti af mér böli og byrðum lífsins á liðn-
um vetri. En nú skín hún bak við fjöll og
firnindi, norður á heimsenda, og það er
aðeins endurminningin eintóm sem ýmist
kætir mig — eða grætir. Ef ég mætti sjá
stjörnuna svo sem augnabliksstund, og ef
hún gæti ljómað eins og hún ljómaði feg-
urst hér, mundi ég glaður bjóða heiminum
góða nótt og — deyja."
Eins og vant er með mikla rithöfunda
kostaði það margra ára harða baráttu að
losa sig undan klisjunum, finna þann tón
sem virðast mátti upprunalegur, sjálf-
sprottinn. Sjáum nú hvernig Þórbergur
talaði um sama efni, aldarfjórðungi síðar,
í íslenskum aðli (í lok 6. k., bls. 40):
„Þegar ég var sestur einn fyrir í stof-
unni á Þóroddsstöðum, var mér innan-
brjósts eins og allir eiginleikar sálar
minnar væru þurrkaðir burt úr meðvit-
undarlífinu, — allir, nema aðeins einn.
Það var þjáningin, altæk, hreyfingarlaus,
heldimm þjáning, hyldjúp, kyrrstæð lægð
tilbreytingarlausrar kvalar. Þar örlaði
ekki á neinu minnsta hæti, sem væri öðru-
vísi þessa stundina en hina, engri smæstu
aðkenningu af einhverju minna eða meira,
eilitlu dimmra eða bjartara, engri smá-
vægilegustu hræringu, sem fyrir einni
klukkustund hefði getað verið á móts við
heilafrumu aftan við eyrað á mér, en nú
hefði þokast á móts við frumu frammi
undir gagnauganu. Öll víðátta sálarinnar
var eins og bráðið blýhaf, þar sem hvergi
grillti fyrir aðgreiningu lofts og lagar. Eg
sat grafkyrr og horfði sljóum, hreyfingar-
lausum augum út í gráan stofuvegginn á
móti mér.“
Munurinn á þessum tveimur klausum er
einfaldlega sá, að hin seinni er skörp, sér-
stæð mynd, og alveg frumsköpuð: þungt,
blýgrátt, kyrrt haf. Hin er tugga. Nú segir
sjálfsagt einhver, að ekki sé að undra þótt
minnisatriði hripuð upp í dagbók séu á
óvandaðri stíl en prentuð bók. En fyrri
klausan er ekkert hripað minnisatriði,
maðurinn er að gera grein fyrir sálar-
ástandi sínu í rækilegum lýsingum. Og
þannig eru dagbækur Þórbergs oft á 2.
áratuginum, og æ vandaðri framsetningu,
t.d. árin 1916—17. Ég segi ekki að þetta nái
uppí Bréf til Láru, en langt á leið þangað.
Þá hefur Þórbergur náð töluverðri þjálfun
í að segja hug sinn, og það sem meira
skiptir fyrir upprennandi rithöfund: a.m.k.
fimm ára þjálfun í sjálfskönnun, hlífðar-
lausri athugun á eigin sálardjúpum. Þessu
olli ekki bara sjálfsóánægja svo sem sú
sem íslcnskur aðall segir frá — tiltölulega
hversdagsleg, heldur ýmislegt fleira. Ást í
þvílíkum meinum, að líklegast varð hún
hvorki játuð, né um rætt við nokkurn
mann, brýst stundum fram í dagbókar-
færslum. Og þar segir m.a. (4/5 1914):
„Ég á erfitt með að verjast ömurlegasta
þunglyndi. En þó hefi ég fundið ráð til þess
[...] Það er að reyna að sýnast alítaf síkát-
ur og glensfullur. Smám saman slær ytri
gleðinni inn. En þó má henni ekki slá al-
gerlega inn, því að þá á eg á hættu að
göfugustu endurminningarnar blikni.
Flestir hyggja að eg sé orðinn nokkurskon-
ar gárungi, jafnvel siðleysingi, er hæðist
og skopast að öllu fögru og guðdómlegu.
En þeim er ekki kunnugt um hitt, að þetta
er mér nokkurskonar Kínalífselixír, er
varnar mér frá að sökkva í kaf í svartasta
þunglyndi. Ég verð að fórna umburðar-
lyndi annarra fyrir velferð minni.“
Þessi orð skýra háðskan kveðskap Þór-
bergs, sem fór að birtast næstu ár í fyrstu
bókum hans: Hálfír skósólar 1915, Spaks
manns spjarir 1917, Hvítir hrafnar, 1922.
Þetta eru mestmegnis skopstælingar á
kveðskap sem þá var vinsæll, og hefur
Halldór Laxness sagt um þessi kver:
„Einu hefur aldrei verið svarað um
Þórberg. Hvernig stendur á því að lítt upp-
fræddur sveitamaður úr einu afskékktasta
héraði landsins kemur til Reykjavíkur og
fer að yrkja út frá sjónarmiðum dada,
þeirrar stefnu sem þá var í burðarliðnum
suðrí álfu, og kalla má undanfara allrar
nútímalistar í vestrænum heimi svo í
bókmenntum sem mynd og tóni.“ (Úngur
eg var, bls. 80.)
Tengslin eru þau, að dada var niðurrifs-
list, andóf gegn ríkjandi viðhorfum og
hefðum á öllum sviðum. Tilvitnunin hér að
framan í dagbók Þórbergs skýrir hvers-
vegna hann fer slíkar leiðir, sbr. líka næst-
síðasta kafla Ofvitans: „Elskan mín“ (sem
Sigfús Daðason vísar til í Andvaragrein
sinni, bls. 18). Formálar kvæðanna í Eddu
Þórbergs sýna líka vel andúð hans og upp-
reisn gegn steinrunnum klisjum í kveð-
skap, sérstaklega af væmnara tagi. Hins-
vegar er „fútúrismi" Þórbergs nafnið tómt,
eins og hann raunar upplýsir sjálfur í inn-
gangi að kvæðinu „Fútúfískar kveldstemn-
ingar“ í Eddu.
Hér kemur loks til sívaxandi andlegt
sjálfstæði Þórbergs, sem berst við að ná
tökum á lífi sínu og stefnir frá alfaraleið,
vitsmunabrautir sem hann kortleggur
sjálfur. Og það gerir hann stöðugt í dag-
bókum sínum, og oft eins nákvæmlega og
hann getur. Hvílík þjálfun fyrir rithöfund!
Þetta er ein helsta þroskaleið hans fram
að Bréfí til Láru.
ÍSLENSKUR AÐALL
Nú verður að nefna vissar takmarkanir
dagbókanna; þær eru a.m.k. stundum
færðar með það í huga, að þeir gætu kom-
ist í þær, sem Þórbergur vildi ekki trúa
fyrir leyndarmálum sínum. 1922 hefur
hann t.d. afmáð 6 línur í færslunni 13/9.
Og 1912 segir dagbókin nákvæmlega frá
brottför Arndísar Jónsdóttur úr Bergs-
húsi, en þá einnig annarrar stúlku, sama
dag. Ekkert bókar Þórbergur um tilfinn-
ingar sínar til þeirrar fyrrnefndu, og þótt
hann útmáli hörmulegt sálarástand sitt
næstu daga, gefur hann ekki skýringar á
því, þær sem síðar komu í íslenskum aðli.
Eins er, þegar hann segir frá samfundum
þeirra í Hrútafirði um sumarið. En merg-
urinn málsins er sá, að íslenskur aðall er
saminn upp úr dagbókinni 15/5—11/9
1911. Sömu efnisatriði koma þar í nokkurn
veginn sömu röð. Það efni sem íslenskur
aðall hefur umfram, er einkum sjálfstæðir
þættir af einstökum mönnum. T.d. birtist
þátturinn af Jóni bassa í Skinfaxa UMFR,
1912 (Ólíkar persónur, bls. 22—35). Þegar
dagbókinni lýkur, er Þórbergur enn á Ak-
ureyri, en vinir hans farnir að tínast suð-
ur. — Þetta er ekki svo að skilja, að ís-
lenskur aðall sé nákvæm, sannferðug frá-
sögn atburða sumarsins 1912, heldur svo,
að Þórbergur notaði dagbækur sínar sem
hráefni í Islenskan aðal. Mér sýnist t.d., að
þegar hann útmálar hugarangur sitt og
ástarsorg í íslenskum aðli, þá byggi hann
það ekki síður á færslum frá 1916, um
söknuð sinn eftir aðra persónu, en á færsl-
um í sambandi við Arndísi, 1912. Hér er
annars ekki rúm til að fara út í ítarlegri
samanburð íslensks aðals og dagbókanna.
Vonandi gerir hann einhver þegar út kem-
ur á prenti rækilegt úrval dagbóka Þór-
bergs, sem þyrfti að gera sem fyrst. En í
frásögn, sem er efnislega eins, hefur fs-
lenskur aðall þetta umfram dagbækurnar:
líf og skáldskap. Nú eru það í sjálfu sér
ekki ný tíðindi, að rithöfundur um fimm-
tugt skáldi vel, þegar hann minnist æsku-
ára sinna. En hitt er merkilegra, að hann
skuli þurfa millilið til þess. fslenskur aðall
hefst 15. maí 1912, af því að 5. dagbókin
hófst þann dag, eftir hálfs árs hlé á færsl-
um. Og hún gat orðið uppspretta skáld-
skapar, fremur en fyrri dagbækur, vegna
þéss að hún sagði frá sálarástandi höfund-
ar. Þetta staðfestir enn einu sinni, sýnist
mér, að góður skáldskapur er ekki gerður
beinlínis af reynslu höfundar af persónum
og atburðum, heldur taka skáld slíkan
efnivið oft unninn að vissu marki, þar sem
atburðir eru valdir til sögu, túlkaðir skv.
sérstöku viðhorfi — þótt það bindi ekki
skáldið um viðhorf. Þetta er alkunna um
t.d. skáldsögur Halldórs Laxness: Sjálf-
stætt fólk byggist á Höllu og heiðarbýlinu
eftir Jón Trausta, Kristnihald undir Jökli
byggist nokkuð á Ævisögu Árna prófasts
eftir Þórberg. Efniviður skáldsagna þarf
auðvitað ekki að vera bók, oft er hann
almannarómur, nútímaþjóðsögur, stund-
um eins og slíkt birtist í blöðum. Þannig er
a.n.l. háttað um Sölku Völku og Heimsljós,
en sú skáldsaga byggist á dagbókum
Magnúsar Hj. Magnússonar, svo sem al-
kunna er. En hitt er athyglisverðara, að
einnig Þórbergur skyldi þurfa slíkan for-
unninn efnivið til að skrifa um ævi sjálfs
sín, og hve náið hann fylgir útlínum fyrir-
myndarinnar, gamals rits eftir hann sjálf-
an, þótt skáldritið sem hann semur uppúr
því verði eðlisólíkt fyrirmyndinni. Þar
dregur lengst háðsk fjarlægð sögumanns
frá efninu í íslenskum aðli, en henni teng-
ist breytingin á stílnum, sem áður var rætt
um.
í dagbókum Þórbergs má einnig finna
ýmsar færslur sem síðar urðu efniviður í
Bréf til Láru; það sem Þórbergur bókaði um
samtöl sín við kunningja og vini um trú-
mál, stjórnmál o.fl. þ.h. (einkum haustið
1922). Margt er þar merkilegt, sem aldrei
komst á bók.
SURREALISMINN
Og þá kem ég að spurningunni sem fyrst
rak mig af stað niður í handritadeild
Landsbókasafns. Hvernig stendur á því, að
Þórbergur skrifaði Bréf til Láru, m.a. eins
og hann væri bréflegur félagi í hreyfingu
surrealista, sem þá var nýorðin til í París.
Hvað segir ekki Halldór Laxness, sem þá
þegar var náinn félagi Þórbergs, í Sjö-
meistarasögunni (1978, bls. 102): „1 nútíma-
bókmenntum hefur Þórbergur Þórðarson
verið liðtækastur surrealisti, og þarf ekki
vitnanna við um það.“ Lítum samt á helstu
samkenni. Rit surrealista eru mörg og
margvísleg, en Bréf til Láru minnir einna
helst á rit aðalleiðtoga þeirra, André Bret-
on, og þá einkum: Surrealíska stefnuskrá,
sem birtist sama ár og Bréf til Láru, og 2.
stefnuskrá, sem birtist fimm árum síðar,
Nadja eftir Breton, 1928, og Bóndann í Par-
ís eftir Aragon, 1926. Þessi rit eru öll slá-
andi huglæg, höfundur talar í eigin nafni
um ýmis efni: ber fram frásagnir af sér og
vinum sínum og rökræður um ýmis mál-
efni: stjórnmál, og þó einkum menning-
armál. Þarna skiptist á gaman og alvara.
Öll þessi rit einkennast af áhuga á dulræn-
um fyrirbærum og dularfullum tilviljun-
um. Það var nú víðar, en fleira kemur til.
Þórbergur og Frakkarnir gera að sönnu
greinarmun draums og vöku, en þeim
finnst draumar og vitranir fullt eins
merkileg og vökuskynjun, segja frá þessu
jöfnum höndum. í stað þess að skrifa
skáldsögur, svo sem venjulegt væri, segja
þeir allir sannar (meira eða minna) sögur
af sjálfum sér (sbr. Bréfið, 29.k, bls. 126) —
og oft mjög opinskáar. Og þessir höfundar
hafa líka annan mælikvarða á það hvað sé
sögulegt, en viðtekinn er. Þar eru þó
Frakkarnir mun sjálfstæðari en Þórberg-
ur, sem var skemmtilegur á viðtekinn hátt,
og hlaut Bréfið mjög góðar viðtökur, bæði
í upplestri (haustið 1924, skv. dagbókinni)
og í bókabúðum. Ég held að sjálfstæðari
hafi Frakkarnir verið vegna þess að þeir
höfðu heilan hóp, 20—30 manna, til að
stappa stálinu í hver annan. Og þessvegna
ber lítt á sjálfsháði hjá þeim, en það er eitt
helsta einkenni Bréfs til Láru, enda vottur
um öryggisleysi einstæðingsins, segjum
við dólgafreudistar. Loks ber að nefna að
Bréfíð er miklu fjölbreyttara að efni en
tilvitnuð rit frönsku surrealistanna, og
Þórbergur sýnir þar miklu margbreyti-
legri stíl en þeir gerðu. Bréf til Láru er
auðvitað alveg sjálfstætt sköpunarverk, en
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 8. JONÍ 1985 -35