Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1985, Blaðsíða 12

Sjimpansinn, Sem Lærði
160 ORÐ
Næsta tilraun var gerð með hinn fræga
sjimpansa, Washoe, og hún bar meiri
árangur. Hún var æfð i hinu ameríska
táknmáli, Ameslan, sem er staðlað heyrn-
leysingjamál og er byggt á miklum fjölda
handahreyfinga. Washoe var alin upp eins
og barn, og hinir mannlegu „foreldrar"
hennar „töluðu" við hana og einnig sín á
milli eingöngu með Ameslan. Með kerfis-
bundinni kennslu og einnig með því að
læra sjálf af samskiptum sínum við „for-
eldrana" lærði hún 160 Ameslan orð, og
það sem var enn athyglisverðara, hún
reyndist geta sett saman setningar sjálf
með tveimur til þremur táknum.
Þegar Washoe var orðin fullvaxta, var
hún flutt til stofnunar, þar sem hún í
fyrsta skipti hitti kynsystkini sín. Nokkur
þeirra höfðu einnig lært Ameslan, og
sjimpansarnir notuðu þetta mál til að tjá
sig sín á milli.
Einn af félögum Washoe, karlsjimpansi
að nafni Ally, var sérlega merkilegur.
Hann skildi talsvert af enskum orðum,
þegar þau voru sögð við hann, en hann gat
ekki borið þau fram. Aftur á móti gat Ally
túlkað orðin á Ameslan og þannig sýndi
hann ótvírætt, að hann skildi þau.
Eins og áður sagði gat Washoe sett sam-
an nokkur tákn, þannig að þau mynduðu
setningar, og það var einkar athyglisvert,
að eftir að hún var búin að læra táknin
„sætt“ og „drekka", kallaði hún vatnsmel-
ónu að eigin frumkvæði „sætt drekka" og
eftir að hafa lært táknin „vatn“ og „fugl“
kallaði hún syndandi svan „vatn fugl“.
Þessar frásagnir um hæfileika sjimp-
ansa til að læra táknmál og nota það, eins
og þar kemur fram, renna stoðum undir þá
tilgátu, að um sálræna reynslu geti verið
að ræða hjá sjimpönsum, og sumir vís-
indamenn halda því beinlínis fram, að
sjimpansar hugsi að vissu leyti.
Sjimpansar Hafa
Sjálfsvitund
Áður fyrr var það almennt álitið, að
mennirnir einir væru sér miðvitandi um
sitt eigið „sjálf“. Slík vitund hlýtur að
jafngilda hugsun, sem margir bæði fyrr og
síðar hafa talið útilokað, að dýr væru fær
um. En Donald R. Griffin við Rockefeller-
háskóla segir:
— Það virðist undarlegt og er allsendis
órökrétt, að dýr ættu að vera sér meðvit-
andi um atferli unga sinna og félaga í
hópnum til dæmis, en alls ekki um sig
sjálf.
Hvað sjimpansa snertir, hefur það að
margra dómi verið fullsannað með tilraun-
um, að þeir séu sér meðvitandi um sitt
eigið „sjálf".
George Gallup við Tulane-háskóla í Lou-
isiana gerði tilraunir á sex sjimpönsum, og
þær sýndu ótvírætt, að þeir geti þekkt
sjálfa sig með því að skoða sig í spegli.
Fjórir sjimpansanna voru þjálfaðir í að
nota spegla, sem þeir höfðu mikinn áhuga
á. En tveir þeirra fengu enga spegla. Að
nokkrum tíma liðnum voru allir sex sjimp-
ansanna svæfðir, og á meðan þeir sváfu
voru málaðir áberandi blettir á enni þeirra
eða eyrnasnepla, sem þeir geta ekki séð á
sér nema í spegli.
Þegar þeir voru vaknaðir og höfðu enga
spegla til ráðstöfunar, sýndu engir þeirra
neinn áhuga á þessum máluðu blettum
með því að klóra í þá eða nudda þá eða
gáfu í skyn að þeir yrðu þeirra varir.
Síðan voru öpunum fengnir speglar, og
þeir tveir, sem aldrei höfðu litið í spegil
áður, veittu blettunum enga athygli. En
hinir fjórir, sem voru vanir að skoða sig í
spegli, fóru þegar að reyna að ná af sér
Kerlingin
sagði ...
Margt hefur kerlingin sagt í þjóösögun-
um og misjafnlega gáfulegt. í þessum
stuttu sögum eða tilvitnunum birtist ís-
lenzk gamansemi frá því fyrir margt
löngu. Hér er af miklu aö taka, en Sigur-
jón Jóhannsson, leikmyndahönnuöur
Þjóðleikhússins, hefur gert sér far um
aö glugga í, hvaö kerlingin sagöi, — og
hann hefur teiknaö nokkrar myndir af
þessu tilefni, sem birtast munu í Les-
bók.
ljós, að sjimpansar nota einnig áhöld úti í
náttúrunni.
Þeir hreinsa til dæmis óhreinindi af með
laufblöðum og brjóta greinar, sem þeir svo
stinga í maurabú til að ná í maura, sem
festast við greinarnar. Þeir geta náð sér í
drykkjarvatn, sem þeir ná ekki til með
munninum, með því að hnoða nokkrum
laufblöðum saman í bolta, dýfa honum
niður í holuna eða raufina og nota hann
sem svamp, sem þeir síðan vinda úr.
Menningarleg Atferli
Og Greind
Menningarleg atferli tákna, að upplýs-
ingar og þekking berist frá einni kynslóð
til annarrar án eiginlegra erfða fyrir til-
stilli erfðavísa dýranna. Vísindamenn eru
sammála um, að áunnir eiginleikar erfist
ekki. Þegar um kunnáttu og þekkingu er að
ræða, sem berst frá kyni til kyns, líta
menn á það sem menningarlega eiginleika,
sem heyri einvörðungu mönnum til. En
mörg dýr búa í reyndinni yfir „menning-
arlegum" atferlum, og má í því sambandi
nefna dæmi um hina japönsku makakka,
litla apa, sem eru alætur, og þau bera vott
um greind.
Atferlisfræðingar létu apana á lítilli
eyju fá kartöflur, sem þeir dreifðu um
ströndina, þar sem aparnir voru vanir að
koma. Aparnir fengu áhuga á kartöflunum
og fóru að tína þær af ströndinni og éta.
Tveggja ára gamall kvenapi tók brátt upp
á því að þvo kartöflurnar í flæðarmálinu,
áður en hún át þær. Eftir tíu ár var kart-
öfluþvottur Imos, en svo hét apinn, orðinn
almenn regla meðal apanna, sem buggu á
eynni, nema hjá apabörnum á 1. ári og
öðum, sem voru eldri en 12 ára.
Tveimur árum síðar fann Imo upp nýja
aðferð við fæðuleit. Atferlisfræðingarnir
dreifðu korni um ströndina, og aparnir
tíndu kornin upp eitt og eitt í einu. En Imo
tók handfylli af korni og sandi og kastaði
því út í vatnið. Þá sökk sandurinn til
botns, og Imo fleytti fljótandi kornið af
yfirborði vatnsins með höndunum. Þessi
aðferð breiddist siðan út um apasamfélag-
ið á svipaðan hátt og kartöfluþvotturinn
hafði gert.
Hugarstarfsemi
æðri dýra
Þessi dæmi sýna greinilega, að apar geta
búið yfir „menningu", ef nota má það orð
um apaketti, eða kunnáttu, sem getur bor-
izt til næstu kynslóða til mikils gagns fyrir
tegundina.
Vitneskja okkar um „menningarleg" at-
ferli meðal apa sannar ekki að dýrin hafi
sálræna reynslu, hvað þá að þau hugsi. En
á hinn bóginn virðist erfitt að halda því
fram, að svo flókin atferlismynstur geti
orðið til fyrir tilviljun og verið látin í té
komandi kynslóðum án hugarstarfsemi í
neinni mynd.
Spurningunni um það, hvort dýr geti
hugsað, er ósvarað og verður svo ef til vill
alla tíð.
En atferlisrannsóknir undanfarinna
ára, sérstaklega varðandi boðmiðlun,
sjálfsvitun, lausn á vandamálum og lærð
atferli meðal dýra benda ekki til þess, að
hægt sé að neita að minnsta kosti æðri
dýrum svo sem öpum og hvölum um viður-
kenningu á því að geta hugsað eitthvað.
Og ef menn fallast á það, þá verður fróð-
legt að fylgjast með niðurstöðum nánari
rannsókna í framtíðinni í þessum efnum
varðandi „lægra sett“ dýr á borð við
hunda, ketti, hesta og svín. Því að hvar og
hvernig geta menn hugsað sér að draga
mörkin á milli hugsunar og hugsunarleys-
is hjá dýrunum?
— SvÁ — þýddi.
„Hefði það verið
sem aldrei var“
Sú er ein saga aö einu sinni voru tvær
kerlingar á bæ, og bar svo til aö önnur
kerlingin tók ullarlagð og fleygði óvart í
hina. Þá varö hin kerlingin æf og sagöi:
„Og svei þér, heföi þaö veriö steinn, þá
heföi þaö drepið mig.“ „Og heföi það
verið, heföi sem aldrei var,1' sagöi hin.
„Þaö er ekki þér aö þakka,“ sagöi hin:
„heföi þaö veriö steinn, þá hefði það
drepiö mig.“ Þangaö til vóru kerlingarn-
ar aö rífast um þaö, aö hefði þaö verið
steinn þá heföi það drepiö hana, þang-
aö til þær flugust á. Því segja menn viö
þá sem gjöra getsakir og gera ráö fyrir
því sem aldrei var, en ekki því sem er:
„Heföi það verið sem aldrei var, sagöi
kerlingin," segja menn.
Tilraun með rottur: Margir armar út írá ein-
um punkti og matur aðeins á nokkrum
þeirra. Rotturnar reyndust fljótar að læra
hvar það var.
blettunum, þegar þeir litu í spegil. Gallup
taldi þessa einföldu tilraun sýna á óyggj-
andi hátt, að sjimpansarnir hefðu sjálfs-
vitund, því að án hennar hefðu þeir ekki
brugðist þannig við spegilmynd sinni.
Aðferð Gallups hefur verið beitt gagn-
vart öðrum dýrum, en jákvæður árangur
hefur aðeins orðið hjá hinum stóru mann-
öpum. Rhesusapar og önnur spendýr
sýndu engin merki þess, að þau áttuðu sig
á spegilmynd sinni, og af því dregur Gall-
up þá ályktun, að hinir stóru mannapar
einir hafi nægilegan andlegan þroska til
að hafa sjálfsvitund.
Rannsóknir Gallups virðast mikilvægt
skref í átt til skilnings á því, hvort dýr
„hugsi“, en tilraunirnar sýna engan veginn
með vissu, að mörkin milli „hugsandi"
dýra og þeirra, er ekki hugsa, skuli draga
milli stóru mannapanna og allra annarra
dýra. Því að notkun spegla er sérstakt
fyrirbæri.
Lausn Vandamála Og
Greind Dýra
Aðrar rannsóknaraðferðir eru ef til vill
hentugri fyrir önnur spendýr, svo sem
höfrunga og hunda.
Langflest dýr, en þó sérstaklega æðri
spendýr, hafa meðfædda hæfileika til að
læra. Aðlögun að mjög mismunandi um-
hverfi gerir það ókleift að búa dýrin öllum
nauðsynlegum atferlum frá fæðingu. Mik-
mn hluta atferlanna verða þau að læra. Og
það dýr, sem lærir mest og fljótast, ætti
bezt að geta bjargað sér.
Nám með aðstoð greindar er þróuð lærd-
ómsaðferð. Það er fólgið í því að læra
eitthvað út frá fyrri reynslu og geta skyn-
dilega leyst vandamál án þess að þreifa sig
áfram. Dýrið reynir þó í rauninni fyrir sér,
en fyrir tilstilli starfsemi í heilanum, þar
sem fyrri skynhrif og minni gera lausn
vandamála hugsanlega.
Ekki Eru Allir Sjimpansar
Jafn Slyngir
Við fæðuleit í völundarhúsum hafa rott-
ur sýnt greindarlega námshæfileika, og
sjimpansar hafa reynzt geta lært sitt af
hverju með greindarlegum hætti umfram
flest önnur dýr. í tilraunum þýzka sál-
fræðingsins W. Köhlers notuðu sjimpans-
ar áhöld til að ná í fóður, sem þeir náðu
ekki til beint. Þeir stöfluðu upp kössum og
stungu saman stöfum til að ná til fæðu,
sem var utan seilingar fyrir þá. Slík notk-
un verkfæra ber vott um greind.
Oft leystu sjimpansarnir vandamálin
Höfrungar eru greindarskepnur og leika
margskonar listir eftir fyrirsögn manna.
Tamningamaðurinn notar bandarbreyfingar
sem höfrungurinn lærir.
með skjótum hætti, þar sem þeir notfærðu
sér reynslu sína af því að nota kassa og
stafi. I nokkrum tilvikum datt þeim meira
að segja í hug að sækja kassa, sem þeir sáu
ekki þar sem þeir voru í herbergi við hlið-
ina.
Þess verður j)ó að gæta, að hið greind-
arlega atferli þeirra náði tiltölulega
skammt, og sjimpansarnir voru misjafn-
lega ráðsnjallir. Kössunum var heldur ekki
staflað vel og haganlega upp, heldur
flausturslega og oft þannig, að þeir hrundu
auðveldlega niður aftur.
Reyndar hafa aðrar rannsóknir leitt í
12