Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1985, Blaðsíða 11

HVERNIG Á AÐ SKIL-
GREINA GREIND?
Við rannsóknir sínar á dýrum hafa sér-
fræðingar yfirleitt notað æðri dýr, þegar
um könnun á andlegum hæfileikum þeirra
hefur verið að ræða, og hafa þá mannapar
og höfrungar gjarna orðið fyrir valinu.
Ástæðan er að sjálfsögðu sú, að hin ærði
dýr geta lært flókin atferli gagnstætt hin-
um óæðri, sem fyrst og fremst lúta stjórn
eðlishvata.
En menn skyldu varast að álykta sem
svo, að hinir miklu námshæfileikar manna
og æðri dýra tákni það, að þau séu að öllu
leyti lengst komin í sögu þróunarinnar.
Því að heili dýranna hefur þróast og aðlag-
azt alveg sérstökum aðstæðum umhverfis-
ins, sem gera mjög mismunandi kröfur til
dýranna. Taugalíffræðingurinn Leslie
Skeen við Dela-vare-háskóla segir:
— Greind er að vissu leyti sérkenni teg-
undarinnar. Sé greind til dæmis skilgreind
sem hæfni til að staðsetja og mæla með
bergmáli, þá myndu höfrungar hafa háa
greindarvísitölu, en mennirnir afar lága.
Ennfremur má vitna til orða Herberts
Roitblat, sálfræðings við Columbia-há-
skóla.
— Það er ekkert vit í að flokka dýr eftir
greindarstigi, eins og það er tilgangslaust
að flokka þau til að mynda eftir hæfileik-
anum til að hreyfa sig. Það getur verið
skynsamlegt að bera saman, hvernig hinar
ýmsu tegundir fiska hreyfi sig í sjónum og
hinar ýmsu tegundir spendýra á landi. En
það er út í hött að halda því fram, að
einhverjir fiskar séu færari en spendýr,
hvað hreyfingar snertir.
Áður hefur greind dýra verið mæld með
hliðsjón af hlutfallinu milli þunga heilans
og heildarþyngdar dýrsins. En svo einfald-
ar aðferðir gefa yfirleitt ekki góða raun
innan líffræðinnar, og það virðist eðlilegra
að dæma um greind dýra út frá því, hversu
vel tiltekin tegund hefur aðlagazt um-
hverfi sínu og hagi lífi sínu þar.
okkur örðugt að auka þekkingu okkar á
þessu sviði, er hve við eigum þess tak-
markaðan kost að tala við dýrin.
En við getum heldur ekki talað við ung-
börn til dæmis eða fólk, sem skilur ekki
tungumál okkar, og verðum því að bjarg-
ast við þekkingu okkar á atferli, þ.e.a.s. á
líkamsstöðu, hreyfingum og hljóðum.
Þannig er eiginlegt hljóðmál ekki nauð-
synlegt til þess, að menn geti gert sig skilj-
anlega, og við vitum, að menn og dýr geta
„talað saman“ að vissu leyti með líkam-
legu táknmáli.
Alkunna er, að dýrin nota táknmál sín á
milli, og það er einmitt með rannsóknum á
hæfileikum dýra til slíkra samskipta, sem
hægt ætti að vera að afla vitneksju um
andlega hæfni þeirra. Þá hafa og verið
gerðar athyglisverðar kannanir á meðvit-
und og sjálfsvitund dýra, og margt bendir
til þess, að æðri dýr svo sem sjimpansar
séu sér meðvitandi um sig sjálf. Rann-
sóknir á þróuðu atferii dýra, notkun verk-
færa, beitingu þess, sem þeim hefur verið
kennt og á hæfni þeirra til að leysa vanda-
mál, eru aðrar aðferðir til að afla vitn-
eskju til að svara spurningunni: „Geta dýr
hugsað?"
Þetta er apinn sem mældist hafa greindarvísistöluna 95. Hann er kominn sro langt að hann pikkar stafi i lyklaborð.
Mönnum hefur löngum leikið forvitni á
að vita, hvort dýr geti hugsað eða yfir-
leitt öðlazt sálræna reynslu. Og það er
ekki nema von. Samskipti manna og
dýra hafa verið svo náin, á öllum öldum
Tekizt hefur að kenna apa
160 orð á fingramáli og
fjögurra ára gömul górilla
hefur mælst með greind-
arvísitölu 95 — það svarar
til þess, sem algengt er hjá
5 ára barni. Það er að vísu
æði mikill munur á því,
sem apar geta gert á móti
ýmsum öðrum dýrum, en
dýr hugsa og menn reyna
að rannsaka hvernig sú
hugsun er.
og eru enn þrátt fyrir gjörbreytta lifnað-
arhætti mannkyns víða um heim. Borg-
arbúarnir hafa gæludýr og flestir borða
dýrakjöt. Og svo njóta menn góðs af til-
raunum, sem gerðar eru á dýrum í læknis-
fræðilegum tilgangi.
Það er því eðlilegt, að menn velti því
fyrir sér, hvernig hin ýmsu dýr hugsi og
skynji í samskiptum þeirra við mennina.
Hafa dýrin einhvers konar greind eða sál-
arlíf yfirleitt?
Því er ekki hægt að svara á ótvíræðan
hátt og svörin við slíkum spurningum
hljóta einnig að verulegu leyti að vera
komin undir því, hvernig menn skilgreina
hugtök á borð við greind, hugsun og sál-
ræna reynslu.
En eitt er þó víst og það er, að bæði
meðal leikmanna og vísindamanna eru
mjög skiptar skoðanir um það, hvort hægt
sé að ætla dýrum sálræna reynslu.
Annars vegar eru þeir, sem eru sann-
færðir um, að dýr geti hugsað og þá jafn-
vel engu síður en menn. Hins vegar álíta
margir, að dýr fari að eins og vélmenni,
sem frá upphafi eru búin ákveðnum forrit-
um, dýrin hafi þau í taugakerfinu og þann-
ig geti þau komizt af án þess að hugsa.
dýr Tjá Sig Með TÁKNMÁLI
Undanfarin ár hafa atferlisfræðingar,
og þá sérstaklega í Bandaríkjunum, feng-
izt við rannsóknir á hugsanlegum, sálræn-
um hæfileikum dýra. Og það er ofur eðli-
legt, að menn kynni sér atferli dýranna við
hinar ýmsu aðstæður, þegar þeir vilja fá
vitneskju um, hvort dýr „hugsi um hlut-
ina“. Því að það, sem fyrst og fremst gerir
MÖRG DÆMI ÞESS, AÐ
DÝR TALI SAMAN
Langflestar dýrategundir og þá sér-
staklega þær, sem lifa í hópum, hafa sitt
mál, sem einstaklingarnir nota sín á milli
og jafnvel gagnvart öðrum tegundum. En
mál dýranna er ekki fólgið í orðum, heldur
byggist það á táknum i mynd ilms, hljóða,
hreyfinga og stellinga.
Það eru óteljandi dæmi um tjáningar-
hætti meðal dýra. Fuglar syngja, hvalir
senda frá sér hljóð, hundar dilla rófunni
og hestar leggja aftur eyrun, svo að eitt-
hvað sér nefnt.
Býflugurnar miðla upplýsingum sín á
milli um fjarlægð og átt til hunangsríkra
blóma með dansi, en um öll dæmi gildir
það, að við höfum enga ástæðu til að ætla,
að þess háttar samskipti meðal dýra bygg-
ist á hæfileika til að hugsa eða beri vott
um sálræna reynslu. Þessi tegund sam-
skipta hefur þróazt sem táknmál, sem
kemur tegundinni að gagni í ákveðnu um-
hverfi.
En öðru máli gegnir um mál, sem sjimp-
ansar læra til að geta „talað“ við menn.
Fyrsta tilraunin til að kenna sjimpansa að
„tala“ misheppnaðist nær algerlega.
Richard Dawkins, atferlissérfræðingur
frá Oxford, segir, að sjimpansinn hafi lært
að segja örfá orð á ensku, sem í rauninni
hafi ekki verið annað en torskilin óhljóð.
Svo virðist sem sjimpansar hafi ekki þann
búnað í formi raddbanda, sem nauðsynleg-
ur er til að bera fram orð, eins og menn
gera.
Hvernig
dýr hugsa
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. JÚNl 1985 11