Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1986, Blaðsíða 2

Valda herpesveirur
æðakölkun?
Herpesveirur eins og þær, sem sjást
á þessari mynd, sem tekin er gegnum
rafeindasmásjá, liggja nú undir grun
um að geta valdið æðakölkun, en hún
er fólgin í því, að æðar þrengjast,
vegna þess að kólesteról hieðst upp í
innveggjum þeirra. Æðafrumur, sem
sýkzt hafa af herpesveirum, virðast
safna saman kólesteróli.
erpesveirur
og
hjartaáföll
Ifyrra, 1984, voru birtar niður-
stöður hóprannsókna í Banda-
ríkjunum, sem staðið höfðu í 10
ár og sýndu ótvírætt, að minnkun
kólestróls í blóði dregur greinilega úr
hættunni á hjartasjúkdómum. Við það
tækifæri sagði talsmaður þeirrar stofn-
unar, sem annast hafði rannsóknirnar:
„Bandaríkjamönnum er farið að skilj-
ast, að heilsa þeirra sé í þeirra eigin
höndum."
En vísindamenn, sem kanna hjarta-
sjúkdóma með frumurannsóknum, eru
að komast að raun um, að heilsa okkar
sé ekki algerlega í okkar eigin höndum.
Ættartilhneigingar og ef til vill einnig
herpesveirur kunna að skipta jafnmiklu
máli og lífsmáti manna í þeirri þróun,
sem leiðir til hjarta- og æðasjúkdóma.
Jan Breslow, erfðafræðingur við
Rockefeller-háskóla, segir að hvað varði
80 prósent þjóðarinnar, séu áhöld um
það, hvort lífsmáti manna eða erfða-
þættir ráði meira um það, hverjir fái
hjartaáfall og á hvaða aldri. Hjá hinum
ráða erfðavísarnir mestu. Til að hafa
uppi á þeim erfðavísum, sem kunna að
koma við sögu við æðakölkun, hefur
Breslow verið að rannsaka nákvæmlega
uppbyggingu erfðavísa hjá þeim 5 til
10 af hundraði, sem hann telur að séu
sérstaklega næmir fyrir hjartasjúk-
dómum. (Breslow telur, að hlutfallslega
jafnmikill fjöldi sé mjög ónæmur fyrir
sömu sjúkdómum.)
Við æðakölkun hefur kólesteról safn-
ast á innveggi æða, þar sem það myndar
fitulag, sem getur hugsanlega stöðvað
blóðstrauminn og valdið hjartaáfalli
eða slagi.
NauðsynlegtEfni
Þó að hin slæmu áhrif kólesteróls
hafi komið óorði á það, er það í rauninni
hið mikilvægasta efni, sem notað er í
frumuhimnur. Til að það komist til
frumanna býr líkaminn um kólesteról
í hvítu (prótíni), sem flytur það með
blóðstraumnum. Þessar hvítuumbúðir
með kólesteróli eru kallaðar lipoprotein
(„fituhvítur").
Til eru ýmsar gerðir af „fituhvítum".
Hin svokallaða LDL (low-density lipo-
protein) flytur kólesterólið til frum-
anna. Of mikið af því getur valdið
hjartasjúkdómi. En HDL (high-density
lipoprotein) hirðir upp óþarfa kólester-
ól og flytur það til lifrarinnar, sem sér
um að koma því burt úr líkamanum.
Ríkulegt magn af HDL dregur úr hæt-
tunni 'á hjartasjúkdómi. Þannig segir
hlutfallið milli LDL og HDL meira um
næmi einstaklings fyrir æðakölkun en
heildarmagn kólesteróls í blóðinu aö
sögn Breslows. Yfirleitt eru 65 aí
hundraði af LDL á móti 25 af HDL
talið eðlilegt.
Hjá flestu fólki getur mataræði, sem
er fitusnautt en trefjaríkt, minnkað
LDL, og líkamsþjálfun getur aukið
magn af HDL. En erfðaþættir geta
einnig breytt hlutföllunum. Með því að
rannsaka tvær systur, sem voru með
ótímabæra æðakölkun og óvenjulega
lítið magn af HDL, tókst Breslow ný-
lega að greina sérstakan erfðavísi, sem
hefur áhrif á magn HDL. Hann telur,
að í allt „muni geta verið fimmtán eða
tuttugu erfðavísar, sem stjórni hinum
margvíslegu efnabreytingum fituhvít-
unnar".
Hvað í rauninni komi af stað æða-
kölkun er enn ekki ljóst, en margir
telja, að sjúkdómurinn byrji með ein-
hvers konar áverka á æðaþelinu —
hinni rnjúku fóðrun æðaveggjanna.
Menn geta sér þess til, að áverkinn
geti stafað af háum blóðþrýstingi,
mikilli blóðfitu og efnum úr sígarettu-
reyk. Við getum haft stjórn á hverjum
þessara áhættuþátta. En það eru vax-
andi Iíkur á því, að hin allsstaðarná-
læga herpesveira, sem við ráðum lítið
við, kunni einnig að eiga þarna hlut að
máli og vera í sökinni.
Catherine Fabricant, örverulíffræð-
ingur við Cornell-háskóla, vakti fyrst
athygli á sambandinu milli herpesveir-
unnar og æðakölkunar. Fyrir meira en
áratug uppgötvaði hún, að herpesveirur
yrðu þess valdandi, að kólesteról safn-
aðist saman í ræktuðum frumum úr
köttum. „Þá flaug mér í hug, að þessar
veirur kynnu að koma við sögu, þegar
um æðakölkun væri að ræða,“ segir hún.
í samstarfi við aðra tókst henni brátt
að sýna fram á, að herpesveirur geta
valdið æðakölkun í kjúklingum. En
kjúklingar, sem gerðir höfðu verið
ónæmir með herpesbólusetningu, fengu
ekki sjúkdóminn. Aðrar tilraunir
sýndu, að veirurnar orsökuðu það, að
kólesteról hlóðst upp í ræktuðum æða-
frumum úr kjúklingum. Og fyrir
skömmu komst Fabricant að raun um,
að herpesveira, sem kallast cytomegalo-
veira, gæti valdið kólesterólsöfnun í
æðafrumum úr mönnum.
í mörg ár voru vísindamenn tregir
til að viðurkenna uppgötvanir Fabric-
ant. En undanfarið hafa hugmyndir
hennar unnið á.
Michael DeBakey, hjartaskurðlækn-
ir, og samstarfsmenn hans við Baylor-
háskólann í Texas hafa fundið merki
um herpessýkingu í æðavefjum, sem
teknir hafa verið úr sjúklingum með
æðakölkun á háu stigi. Earl Benditt,
sjúkdómafræðingur við Washington-
háskóla, hefur gert svipaðar uppgötvan-
ir. Grein, sem birtist nýlega um hugsan-
legt samhengi milli herpesveirunnar og
æðakölkunar í hinu virta tímariti „Sci-
ence“, bar vott um vaxandi fylgi við
kenninguna.
Þó að herpesveirur og aðrar veirur í
mönnum kunni hugsanlega að reynast
valda æðakölkun, breytir það engu um
gildi þeirra rannsókna, sem gerðar hafa
verið og tengja hjartasjúkdóma of
miklu kólesteróli, háum blóðþrýstingi,
reykingum og kyrrsetulífi. Það kann
að vera, að við fáum ekki ráðið við
sumar orsakir hjartasjúkdóma, en um
ýmsa þætti, sem auka á hættuna, gegnir
öðru máli.
-SVÁ- þýddi úr „Science Digest“.
Ljóðasöngur
óperusöngkonu
Aundanförnum tveim-
ur áratugum hefir
borgin Bratislava í
Tékkóslóvakíu komið
með þrjár afburða
sópransöngkonur
fram á sjónarsviðið
og allar hafa þær
haslað sér völl á óperusviðinu. Þetta
eru Lucia Popp, Gabriela Benacková —
sem söng hlutverk Maríu í Seldu brúð-
inni í sjónvarpsflutningi fyrir skömmu
— og Edita Gruberova sem hér verður
lítillega getið um. Gruberova hlaut tón-
listarmenntun sína í fæðingarborg
sinni. Sérsvið hennar er flúrsöngur
(coloratura) og hún hefir orðið víðfræg
í hlutverki næturdrottningarinnar í
Töfraflautunni (hún syngur nætur-
drottninguna í hljóðritun á óperunni
undir stjórn Haitinks og stalla hennar
Lucia Popp syngur Paminu (HMV Dig.
SLS/TCC-SLS 5223) og hafa báðar
fengið mjög góða dóma eins og upptak-
an i heild. Einnig hefir Gruberova
sungið titilhlutverkið í Lucia di Lamm-
ermoor með miklum ágætum og það
segir okkur hvers eðlis rödd hennar er
hvaða viðfangsefni bíða hennar á
óperusviðinu. En Gruberova hefir ekki
látið sér nægja að syngja í sviðsljósinu
í óperum vítt um heim, heldur hefir
hún einnig lagt sig eftir ljóðasöng, enda
þótt hann hæfi miður raddsviði hennar,
en ljóðasöngurinn bauð upp á nýjan
túlkunarmáta og með því færði hún út
svið listar sinnar. Fyrir 2 árum kom út
hljómplata frá útgáfufyrirtækinu Orfeo
þar sem hún syngur sönglög eftir
Brahms, Ðvorák og Richard Strauss og
það er Erik Werba — sem okkur er að
góðu kunnur — sem leikur með á slag-
hörpuna. Það gefur augaleið að sönglög
sem liggja í þeirri hæð sem hæfir rödd
Gruberovu eru ekki á hverju strái, en
ýmislegt er samt að finna t.a.m. hjá
Mozart og Strauss sem hæfir rödd
hennar og í ljóðasöngnum gefst tæki-
færi til að þjálfa og dýpka tónlistar-
hæfileikana. Ekki síst af þeim ástæðum
telur hún ljóðasönginn mikilvægan
fyrir söngvarann. um þessa hljómplötu
ér það að segja að tæknilega er hún vel
gerð, en heldur veikt leikin inn. Það
þarf ekki að fegra með orðum að Grub-
erova syngur klukkuhreint og röddin
er silfurtær, en e.t.v. heldur blæbrigða-
lítil. Brahms er sá af tónskáldunum sem
hæfir rödd hennar síst. Hins vegar er
hún á heimavelli þegar hún syngur
lögin eftir Dvorák og enginn sem hlust-
ar á síðasta lagið á plötunni —
Schlechtes Wetter — efast um að hér
er snjöll leikkona á ferðinni. Erik
Werba leikur undir af mikilli smekkvísi
en e.t.v. af helst til mikilli hlédrægni
ef það er hans sök en ekki þeirra sem
sáu um hljóðritunina (Orfeo S 066831
A).
A.K.