Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1986, Blaðsíða 4

Eitt andartak ríkti algjör þögn Austurríkismenn
voru að kveðja einn merkasta og snjallasta
meistara hinnar svokölluðu léttu tónlistar frá
því að valsakóngurinn Johann Strauss var
uppi. Athöfnin var álíka hátíðleg eins og væri
þjóðin að fylgja keisara sínum til grafar;
Sinfóníuhljómsveit íslands
efnir til hins árlega
Vínarkvölds
næstkomandi
fimmtudag, 16. janúar.
Á efnisskránni er tónlist
eftir Robert Stolz sem
samdi jöfnum höndum
valsa, polka, shimmy og
blues, charlestona og
tangóa
framan við öll ríkisleikhúsin í Vínarborg
blöktu svartir fánar ogþúsundir manna höfðu
komið til að kveðja í hinzta sinn hið einstak-
lega vinsæla tónskáld, sem lá nár á viðhafnar-
börunum í anddyri Ríkisóperuhússins, áður
en hann var greftraður í heiðursgrafreit Vín-
arborgar.
Skömmu fyrir 95. afmælisdaginn, hinn
27. júní 1975, andaðist tónskáldið Robert
Stolz í Berlín — í borginni, sem hann hafði
frá fyrstu kynnum tekið svo sérstöku ást-
fóstri við og þar sem hann hafði árið 1930
unnið sína fyrstu sigra sem lagahöfundur.
í hinum glæsilegu salarkynnum Kemp-
inski-veitingahússins hafði hann eitt sinn
sem oftar setið að snæðingi, hafði þá
skyndilega gripið matseðilinn og hripað í
flýti niður frumdrögin að hinu þekkta
danslagi „Tvö hjörtu í3/4-takti“. Hann var
einmitt að fást við að semja tónlistina við
fyrstu þýzku talmyndina, þegar þetta lag
skaut upp kollinum í huga hans.
í FÓTSPOR
JohannsStrauss
Af seinni tíma tónskáldum var Robert
Stolz sá síðasti, sem verið hafði persónu-
lega kunnugur Johann Strauss. Sem nítján
ára gamall nemandi í hljómsveitarstjórn
hafi Robert Stolz frá Graz verið viðstaddur
sýningu á Leöurblökunni undir stjórn tón-
skáldsins sjálfs í Wiener Hoftheater á
öðrum degi hvítasunnu árið 1899. Að sýn-
ingunni lokinni hafði hann hitt Strauss
að máli og skipzt á nokkrum orðum við
hann, og þar með var Robert búinn að
gera upp hug sinn í eitt skipti fyrir öll:
Hann ætlaði sér að feta í fótspor valsa-
kóngsins. Það var hins vegar engan veginn
auðvelt fyrir hann að taka þessa ákvörðun.
Faðir hans var virt tónskáld í Graz, hafði
með höndum yfirstjórn Tónlistarháskólans
þar í borg og var í vinfengi við tónskáld á
borð við Johannes Brahms og Anton
Bruckner. Robert, sem var yngstur í hópi
tólf systkina, var alinn upp í anda þessara
miklu meistara, og faðir hans vænti þess,
að sá yngsti mundi leggja klassíska músík
fyrir sig sem tónskáld og hljómsveitar-
stjóri. Fyrstu tónsmíðar Roberts Stolz,
verk sem hann samdi á unga aldri eða
1897, gáfu heldur ekkert til kynna um að
þarna væri kominn fram höfundur, sem
síðar átti eftir að semja svo ótalmörg
vinsæl söng- og danslög — leiftrandi létta
músík, sem fólk hefur hvarvetna tekið
fegins hendi frá fyrstu stundu.
Segja má, að tónlistarferill Roberts Stolz
hafi í upphafi verið hefðbundinn og ósköp
venjulegur — kórstjórn, hljómsveitar-
stjórn við ýmis leikhús úti á landsbyggð-
inni og svo það frægðarorð, sem hann gat
sér við allan undirbúning og æfingar fyrir
frumflutning óperettunnar „Káta ekkj-
an “eftir Lehár í Theater an der Wien árið
1905. Við þessa fyrstu uppfærslu verksins
önnuðust þeir Lehár og Robert Stolz til
skiptis hljómsveitarstjórnina. Á næstu
árum tekur Stolz í vaxandi mæli að snúa
sér að tónsmíðum, og er ferill hans sem
tónskáld á margan hátt einstæður og lit-
ríkur, enda mun það reynast harla erfitt
að marka Robert Stolz sérstakan bás í tón-
bókmenntunum: Var hann ef til vill fyrst
og fremst óperettuskáld? Þótt hann semdi
tónlist við næstum því sextíu leikhúsverk,
þá verður sá þáttur í tónsmíðunum þó að
teljast aðeins lítill hluti af heildarverkum
hans. Var hann dægurlagahöfundur? Ör-
ugglega ekki, því að svo mörg af þeim
meira en 2000 smálögum og tækifæris-
söngvum, sem hann samdi, urðu brátt
ódauðleg og eru enn þann dag í dag almenn-
ingseign. Ætti þá frekar að flokka Stolz
undir hugtakið kvikmyndatónskáld? Varla,
því að sú tónlist, sem hann samdi við
kvikmyndir, verður líka að teljast aðeins
lítill hluti af fjölskrúðugum tónsmíðum
hans.
AUSTURRÍSKUR
Heimsborgari
Robert Stolz verður tvímælalaust að
teljast til vínartónskáldanna, því að í viss-
um skilningi var Vínarborg alla tíð hans
andlegu heimkynni — en í lífsháttum og
í listrænum skilningi var þó þessi sonur
Grazborgar framar öllu heimsborgari í
orðsins fyllstu merkingu. Það var að vísu
í Vínarborg sem tónsmíðar hans tóku fyrst
að vekja almenna athygli, bæði á árunum
fyrir fyrri heimsstyrjöld og eins meðan á
styrjöldinni stóð, einkum kabarett-söngvar
hans eins og „Servus du“ og vínarsönglög
á borð við „Wien wird schön erst bei
Nacht“ og „Das ist der Fruhling in Wien“.
En það var þó í Berlín sem Robert Stolz
öðlaðist varanlegt frægðarorð með þokka-
fullri kvikmyndatónlist sinni, og urðu sum
sönglög hans við þýzkar Ufa-kvikmyndir
brátt kunn um bíða veröld: „Adieu, mein
kleiner Gardeoffizier,“ „Ob blond, ob
braun".
í New York gat Robert Stolz sér á þess-
um árum frægðarorð sem einn hæfasti
hljómsveitarstjóri vínartónlistar, sem þar
hefur haldið á tónsprotanum. Eftir að Stolz
hafði sjálfur kosið útlegð fremur en ævivist
í Þúsundáraríki nazista, þegar Austurríki
var horfið af landakortinu sem sjálfstætt
ríki í seinni heimsstyrjöldinni og Vínar-
borg var í augum flestra Bandaríkjamanna
orðin höfuðborg óvinveitts herveldis, þá
stjórnaði hann hljómsveitinni Philharm-
onic í New York. Á mörgum veglegum
sinfóníutónleikum var hann einasti fulltrúi
Johanns Strauss og annarra meistara
vínartónlistar þar vestanhafs, boðberi
vínar-óperettunnar í Bandaríkjunum ein-
mitt á þeim tímum, þegar ameríska
musicalið var að slíta barnsskónum. Hann
ferðaðist víða um Bandaríkin og stjórnaði
sem gestur margra sinfóníuhljómsveita
tónleikum með músík frá Vínarborg. Eftir
að heimsstyrjöldinni lauk, ferðaðist hann
líka um fjölmörg Evrópulönd og stjórnaði
vínartónleikum við frábærar undirtektir.
Alls staðar þar sem Robert Stolz kom
fram á hljómleikum, var honum innilega
fagnað sem verðugum fulltrúa hinnar
heillandi og fjörugu vínartónlistar.
JafntTónlist
OgLífslyst
í sjálfsævisögu sinni greinir Robert
Stolz meðal annars frá þeim heillandi
andblæ og því merkilega menningarskeiði,
sem ríkti í Austurríki á æskuárum hans.
Hann var innilega þakklátur fyrir allt hið
fagra og glæsta, sem hann hafði notið,
fyrir öll þau lífsins gæði, sem honum hlotn-
uðust í æsku og sem ungum manni í átt-
högunum: hann naut þess ævilangt að hafa
vaxið upp á tímum friösældar og menning-
arlegs gróanda.
— Hversu mörgum öðrum ungum tón-
listarmönnum höfðu í æsku hlotnast þau
forréttindi að hafa haft persónuleg kynni
af nokkrum fremstu snillingum síðari tíma
á sviði tónsmíða eins og þeim, sem ég
kynntist: Johann Struss, Ferruccio Busoni,
Johannes Brahms, Anton Bruckner eða
Engelbert Humperdinck, auk margra ann-
arra vina föður míns? Og þar við bættust
svo síðar mínir eigin vinir — tónskáld á
borð við Puccini og Lehár. Af hverjum og
einum þeirra hafði ég lært ýmislegt — og