Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1986, Blaðsíða 5

Minnisvarði um Robert Stolz í Stadtpark í Vínarborg en bann stendur rétt við hliðina á minnismerkinu Rohert Stotz og-eiginkona hans, Einzi. á beimili þeirra bjóna í Vín.
um Johann Strauss.
um hvern og einn þeirra átti ég fjölda
dýrmætra minninga.
— Hversu margir aðrir höfðu átt þann
kost að njóta reglulega lífsins og skemmta
sér í hinni hrífandi Vínarborg á litauðug-
um valdatíma habsbúrgarkeisara; höfðu
fengið að stjórna flutningi hinnar fegurstu
óperettutónlistar, samið vinsælustu söng-
lög þeirra ára, verið elskhugi hinna feg-
urstu kvenna og hafa meira að segja verið
í vinfengi við síðasta keisara Austurríkis,
hinn þunglynda, ógæfusama Karl keisara.
Síðar á árum, þegar gæfan hafði um stund
gjörsamlega snúið við mér bakinu, og ég
sat dauðvona í fangabúðum í framandi
landi, bar ég ennþá litlu, demantskreyttu
skrautnálina með hinu keisaralega fanga-
marki, sem hann hafði eitt sinn gefið mér.
— Hversu margir voru þeir, sem höfðu
átt þess kost að lifa og hrærast sem ungt,
upprennandi tónskáld í þeirri ólgandi lífs-
glöðu og listrænt -frjóu hringiðu eins og
Berlín var á áratugunum milli heimsstyrj-
aldanna, þar sem hvert eitt leikhús og
hver kabarett hafði á að skipa úrvals-
hópum af færustu listamönnum, þar sem
ný, sígild söng- og danslög litu gjarnan
dagsins ljós í hverri einustu viku og voru
túlkuð af ódauðlegum söngvurum eins og
Marlene Dietrich og Richard Tauber.
HremmingarÍ
Þriðja RÍKINU
Og svo var það allt starf mitt við þýzka
kvikmyndagerð á þessum árum: Lagið mitt,
„Tvö hjörtu í valstakti", hafði átt sinn þátt
í að vísa Ufa-talmyndunum leiðina inn í
hið gullna tímabil þýzkrar kvikmyndagerð-
ar, sem stóð raunar allt fram til þess tíma,
er síðari heimsstyrjöldin skall á. Með frá-
bærum leikurum og söngvurum á að skipa
eins og Jan Kiepura, Willi Forst, Mörthu
Eggerth, Lilian Harvey, Willy Fritsch og
Josef Schmidt, voru þýzkar kvikmyndir á
tímabilinu einustu evrópsku myndirnar,
sem stóðu hollywoodmyndunum raunveru-
lega snúning í samkeppninni um heims-
markaðinn.
Svo kom að því að nazistar tóku völdin
í Þýzkalandi og andrúmsloftið breyttist —
varð allt lævi blandið — þótt listsköpun í
landinu héldi áfram að blómstra enn um
sinn. Ég minnist hátíðlegrar frumsýningar
í Ufa-höllinni í Berlín. A framhlið sýning-
arhallarinnar, ofan við sjálfan stórletrað-
an titil kvikmyndarinnar, auglýsti
skjannabjart ljósaletur „nýjustu Robert-
Stolz-myndina“. Meðal frumsýningargesta
var Hermann Göring í afar skrautlegum
einkennisbúning flugmarskálks — breið
bringa hans glitraði af orðum og heiðurs-
merkjum. Hann vék sér að mér og brosti
breitt: „0, herra Stolz,“ sagði hann. „Mér
er kunnugt um, að þér hafið ýmislegt út á
Þriðja ríkið að setja og eruð ekkert að
liggja á því — en þrátt fyrir það, eruð þér
eitt öflugasta vopn Þýskalands. í stríðinu
skaut ég niður ófáar óvinaflugvélar — en
í samanburði við yðar afrek er það nú
hreint ekki neitt. Músíkin yðar hefur ásamt
þýzkri kvikmyndagerð lagt upp í mikinn
landvinningaleiðangur út um víða veröld —
og hefur alls staðar farið með sigur af
hólmi."
Um tíma var ég sem sagt í náðinni hjá
valdhöfum Þriðja ríkisins, þrátt fyrir
margvíslega gagnrýni, sem ég lét mér um
munn fara. Eins lengi og mér var sætt,
notfærði ég mér þetta langlundargeð naz-
istanna og reyndi eftir beztu getu að hjálpa
ýmsum listamönnum, sem fallnir voru í
Heiðursborgari í Vín —
póstkort útgefið á 100 ára
afmæli tónskáldsins 1980
ónáð hjá stjórnvöldum, gyðingum og fólki,
sem ofsótt var vegna stjórnmálaskoðana
sinna, til að flýja land. En tuttugu mánuð-
um eftir að Hitler hafði gert sér lítið fyrir
og innlimað Austurríki í sitt stór-þýzka
ríki, átti ég sjálfur einskis annars úrkosta
en að flýja land hið bráðasta, útskúfaður
og sviptur ríkisfangi mínu.
Stundargrið í París
Arið 1939 var Café Cristal í Rue Marign-
an einn vinsælasti mótsstaður landflótta
þýzkra og austurrískra listamanna í París.
Skömmu eftir að við hjónin vorum komin
heilu á húfi til Parísar, hafði 4. eiginkonan
mín, Lilli, sagt skilið við mig og haldið
ferðinni áfram til Englands. Mér til hugg-
unar og gleði hafði ég þó fundið föngulega
ljóshærða hnátu frá Austurríki, sem María
hét, og átti með henni eldfjörugt ástaræv-
intýri. Dag nokkurn vorum við María að
spóka okkur arm í arm á götum borgarinn-
ar og gengum þá meðal annars eftir Rue
Marignan. Ég ákvað því að líta sem snöggv-
ast inn á Café Cristal til að gá, hvort þar
sætu ekki fyrir einhverjir vinir og kunn-
ingjar yfir bjórglasi. Við vorum vart komin
inn fyrir dyrnar, þegar ég kom auga á
ungverska tónskáldið Paul Abraham og
vinkonu hans, Mörthu Labarr, sem sátu
við eitt borðið ásamt þeim Lilian Harvey,
Paul Lukas, Jean Geiringer, auk nokkurra
annarra — og þeirra á meðal var ein fríð
og fjörleg ung stúlka sem ég bar engin
kennsl á. Ég veifaði til Pauls, og hann
bauð okkur strax að setjast hjá þeim við
borðið og kynnti ókunnugu dömuna fyrir
okkur. Hún hét Yvonne Louise Ulrich.
„Hún er laganemi og sú einasta, sem réttir
okkur landflótta listamönnum hérna hjálp-
arhönd í þrengingum okkar. Við köllum
hana líka þess vegna öll „Einzi", og hún
er alveg einstök perla,“ sagði Paul Abra-
ham. Það leið heldur ekki á löngu, áður
en ég var orðinn einn af þeim, sem þurfti
að biðja Einzi um aðstoð. Konan mín,
Lilli, hafði ekki bara hlaupist á brott frá
mér á þessum örlagaríku tímum í lífi okkar
og siglt til Englands, heldur kom líka brátt
á daginn, að hún hafði strax við komuna
þangað tekið út aleiguna okkar, sem geymd
var á reikningi í Midland-Bank í London.
Ég stóð því ekki aðeins uppi landflótta,
vegabréfslaus útlendingur í París, heldur
var ég orðinn gjörsamlega félaus að auki.
Hinn 30. nóvember 1939 var ég hand-
tekinn af frönskum yfirvöldum og mér
gefið að sök að vera útlendingur frá óvin-
veittu ríki án allra skilríkja í Frakklandi.
Var ég því umsvifalaust sendur í fangabúð-
ir frönsku öryggislögreglunnar í Colombes,
skammt vestur af París. Hinn 3. desember
frétti Einzi um ólán mitt og hóf þegar í
stað flóknar mútuaðgerðir til að fá mig
lausan. Hélt hún í skyndi til Elysée-hallar-
innar og bar þar væna summu, 20.000
franka, á einn af riturum Sarrauts ráð-
herra, en sá maður hafði drjúgar aukatekj-
ur af því að verzla þannig með fólk á fæti.
Fangabúðirnar í Colombes voru stór, opinn
íþróttaleikvangur, og þá fáu daga, sem ég
hafði verið þar í haldi en þar sat ég ásamt
70.000 öðrum körlum og konum — var ég
þegar orðinn nær dauða en lífi af vosbúð,
kominn með háan hita, gegnblautur í rign-
ingunni. Þá strax hafði ég raunar gefið
upp alla von, því að ég vissi ekki um neinn,
sem yfirleitt mundi sakna mín í París.
„Levez-vous, Monsieur, levez-vous!“ sagði
einn varðmannanna allt í einu við mig —
Standið á fætur, standið upp! Það var Einzi
sem var komin á vettvang í Colomnbes,
og henni hafði tekizt að fá mig lausan.
SÍUNGIR SÖNGVAR STOLZ
Þegar Yvonne Louise Ulrich bjargaði lífi
Roberts Stolz í Colombes, var hann 59 ára
að aldri, hún hins vegar aðeins um tvítugt.
Hún varð síðar 5. eiginkona tónskáldsins
og reyndist honum tryggur, ástríkur lífs-
förunautur í þrjátíu ára hjúskap; var
honum í senn hjálparhella, ráðgjafi og
einlægur vinur, auk þess sem hún varð
umboðsaðili hans, gerði samninga fyrir
hans hönd um hljómleikaferðir, hljóm-
plötuupptökur og -dreifingu og sá um út-
gáfu á verkum hans. f tilefni Vínartónleika
Sinfóníuhljómsveitar íslands hefur Einzi
Stolz verið boðið hingað og verður hún
gestur á hljómleikunum.
Þau ár, sem Robert Stolz var í útlegð
frá heimalandi sínu, áttu meira að segja
eftir að bera ríkulegan ávöxt í tónsmíðum
þeim, sem hann samdi á efri árum og lét
frá sér fara allt fram undir 1970. Músík
hans var þá jafnvel orðin ennþá litauðugri,
fjölbreyttari og blæbrigðaríkari en hún
hafði áður verið. Hann átti jafn auðvelt
með að semja hrífandi, létta músík á vínar-
vísu, á amerískan hátt, músík með eggjandi
parísarblæ, sönglög í hinum hrjúfari,
gamla berlínarstíl millistríðsáranna, í
spænskum stíl eða ungverskum. Hann
samdi jöfnum höndum valsa og polka,
shimmy og blues, charlestona og tangóa,
gavottur og best. Enginn annar var honum
fremri í að semja einstaklega meistaralega
söngva fyrir hinar glitrandi söngstjörnur
liðinna tíma, jafnt í kvikmyndum, óperett-
um sem á kabarettsýningum. Söngvarar á
borð við þau Jan Kiepura, Mörthu Eggerth
og Richard Tauber sungu verk Roberts
Stolz, og lögin hans voru brátt á allra
vörum innanlands sem utan. Það var Stolz,
sem uppgötvaði það töfravald, sem hvísl-
andi söngtónar geta haft á áheyrendur, og
var hann þannig langt á undan þeirri
hvíslingatækni, sem beitt er í söng nú á
dögum í svo miklum mæli fyrir tilstuðlan
nútimalegrar hljóðnematækni.
Hinir nafntoguðustu þýzku og austur-
rísku söngvarar á okkar tímum hafa iðu-
lega túlkað sönglög Stols: Rudolf Schock,
Peter Alexander, Anneliese Rothenberger
og Marlene Dietrich.
Á efri árum tónskáldsins var honum og
list hans margvíslegur sómi sýndur með
opinberum viðurkenningum, hátíðakon-
sertum og hljómplötuútgáfum: Áriö 1970
var hann kjörinn heiðursborgari Vínar, og
bæði í fæðingarbæ hans, Graz, og í Vínar-
borg hefur verið komið á fót sérstökum
minjasöfnun eftir lát hans, þar sem minn-
ing hans er heiðruð.
Vinsældir Stolz ná langt út fyrir landa-
mæri Austurríkis og Þýzkaland, og alls
staðar er litið á músík hans sem síðustu
enduróma frá hinni fyrrum, þróttmiklu
hefð leikandi léttrar vínarmúsíkur. Margir
tónlistarmen hafa borið lof á tónlist Stolz,
en fáir hafa þó lýst á jafn nærfærinn hátt,
jafn opinskátt og blátt áfram þeim tilfinn-
ingum, sem Austurríkismenn — og alveg
séstaklega Vínarbúar — bera í brjósti til
Roberts Stolz og tónlistar hans eins og
Marcel Prawy, aðalleikstjóri Ríkis-
óperunnar í Vínarborg: „Þú vérður alla tíð
heiðursborgari í hjörtum okkar, kæri
Robert Stolz.“
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 11. JAN0AR 1986
5
■ZAti