Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1986, Blaðsíða 13
hlutum og minnast margir enn stórkost-
legs manntjóns hvað eftir annað í Bangla-
Desh og á Filippseyjum. En mikill mis-
skilningur er að ætla að nútímatækni geti
komið í veg fyrir manntjón.
Um Nafngiftir
Á Fellibyljum
Vegna þess að árlega verða til margir
fellibyljir á svipuðum slóðum þykir hent-
ugt að aðgreina þá með nöfnum. Þetta er
sérstaklega hagkvæmt þegar tveir eða
fleiri eru á sveimi samtímis. Aðgreining
með nöfnum er líka sérlega hagkvæm við
skýrslugerð.
Nafngiftir fellibylja eiga sér nokkra
sögu. Fyrr á árum, bæði á síðustu öld og
síðar voru fellibylir gjarnan kenndir við
þá staði þar sem þeir ollu tjóni eða eftir
skipum sem þeir sökktu. En skömmu fyrir
aldamót byrjaði ástralskur veðurspámaður
að gefa hitabeltisstormum nöfn. Hann
notaðist einkum við nöfn á stjórnmála-
mönnum, sérstaklega ef hann var ekki
hrifinn af viðkomandi. í síðari heimsstyrj-
öldinni fóru veðurfræðingar bandaríska
flotans að nefna fellibylji í höfuðið á eigin-
konum sínum og vinstúlkum. Árið 1949 var
Harry Truman forseti Bandaríkjanna á
ferð í Flórída. Skömmu síðar gekk fellibyl-
ur þar yfir og var hann umsvifalaust kall-
aður Harry. Síðar kom annar fellibylur við
sögu og var sá nefndur Bess í höfuðið á
forsetafrúnni. í september 1950 mynduðust
þrír fellibyljir um svipað leyti, einn við
Bermúda, annar við Puerto Rico og sá
þriðji í Mexíkóflóa. Allmikill ruglingur
upphófst um hver væri hver. Árið 1951 var
ákveðið að nota símastafrófið. Allt gekk
það vel það árið, en 1952 var samþykkt nýtt
alþjóðlegt símabókstafakerfi. Það varð til
þess að ekki náðist samkomulag um nafn
á þriðja fellibyl þess árs, var hann ýmist
kallaður Charlie eða Cocoa. Ekki gátu
menn komið sér saman um hvort kerfið
skyldi nota 1953. Einhver stakk upp á
kvenmannsnöfnum í stafrófsröð og var það
samþykkt. Svo vildi til að 1954 voru margir
fellibyljir á sveimi nálægt Bandaríkjunum
og ollu talsverðu tjóni. Þá reis upp allmikil
mótmælaalda gegn notkun kvenmanns-
nafna og þótti slík notkun ósmekkleg. En
þessum mótmælum var ekki sinnt og þetta
þótti smám saman sjálfsagt. En árið 1979
var farið að nota karlmanns- og kven-
mannsnöfn til skiptis. Nú eru fellibylja-
nöfn ákveðin fimm ár fram í tímann og
sömu nöfnin notuð aftur næstu fimm ár
þó með þeirri undantekningu að nöfn á
fellibyljum sem valdið hafa verulegu tjóni
eru felld út og þau ekki notuð aftur. í
Atlantshafi er byrjað á stafrófinu á hverju
ári og það eru gjarnan 10 til 15 nöfn notuð
árlega. En nöfn eru líka gefin hitabeltis-
lægðum sem gætu orðið fellibyljir og auk
þess kemur fyrir að lægðir í heittempraða
beltinu fái nöfn, en meir um það síðar.
Sama kerfi er notað í Kyrrahafinu og e.t.v.
víðar. Nöfnin eru með alþjóðlegu yfir-
bragði. Algengt er að fellibyljir valda
135» 145° 155° 165°
lægðirsem okkur heimsækja.
verulegu tjóni í Japan. Það var vani sem
og annars staðar að bendla þá við staði
þar sem tjón hafði orðið. Um tíma var
notað viðlíka kvenmannsnafnakerfi og í
Atlantshafi, en almenningur í Japan var
lítt hrifinn af útlenskum nöfnum sem ekki
var einu sinni hægt að bera fram. Japanir
nota nú númerakerfi. Byrjað er á einum á
hverju ári og haldið áfram. Tólfti fellibylur
ársins 1985 heitir því einfaldlega 8512.
Um Afskornar Lægðir
Endrum og eins gerist það að lægðir
frá norðurslóðum hætta sér of langt suður
og lokast þar inni, þ.e. að hæð gengur fyrir
þær svo þær komast ekki norður aftur.
Lægðir þessar nefnast afskornar. Þessar
lægðir eru mjög ólíkar fellibyljum að því
leyti að þær eru kaldastar í miðjunni.
Þegar sjór er hvað hlýjastur gerist það
stundum þegar þessar lægðir fara óvenju
sunnarlega að í þeim verður loft svo óstöð-
ugt að miðjan hitnar svo að hún verður
hlýrri en umhverf ið og fer þannig að minna
dálítið á fellibyl. Stundum nálgast þá kalt
loft úr norðri og á mótum hlýja og kalda
loftsins vex vindur og í stöku tilviki nær
hann 9-12 vindstigum. Þó hér sé ekki um
eiginlegan fellibyl að ræða fá þessar lægðir
stundum nafn ef vindur verður mjög mikill
og lægðin mjög sunnarlega.
StærðFellibyua
Venjulegur fellibylur er gjarnan nokkur
hundruð kílómetrar í þvermál, en fárviðri
er á mjög takmörkuðu svæði kringum
augað. Á mynd sem hér fylgir má sjá
dreifingu vindhraða í stórum fellibyl (Al-
len 1980) miðað við ísland. Eins og áður
er minnst á er auga í fellibyljum gjarnan
20—40 km í þvermál, en fer niður fyrir 10
km í þeim öflugustu. Efstu ský fellibylsins
eru gjarnan í 12 til 15 km hæð, en öll
hringrásin nær heldur hærra og í undan-
tekningartilvikum nokkuð yfir 20 km.
Fellibyuirá
Norðurslóðum
Áður er á það minnst hvernig fellibyljir
eyðast yfir landi og hvernig þeir þola ekki
að lenda í vestanvindabeltinu. Hér er ekki
rúm til að skýra lægðamyndun á norður-
slóðum, en lægðir verða hvað öflugastar
þegar mjög hlýtt loft streymir til norðurs
A eða SA við lægðarmiðjuna, en jafnframt
streymir mjög kalt loft til suðurs V við
lægðarmiðjuna. Stundum gerist það að
mjög hlýtt loft umhverfis fellibyl lendir
inn í slíkri hringrás á heppilegum stað og
tíma. Ef fellibylurinn er stór getur þessi
orkuviðbót orðið til þess að fárviðri hans
haldi áfram í nýju lægðinni. Auk þess sem
loftið er mjög hlýtt er það líka mjög rakt
þannig að það ber í sér verulegt „fóður"
fyrir nýju lægðina. Nýja lægðin nýtur líka
góðs af hringhreyfingu fellibylsins.
U.þ.b. 3 til 5 fellibyljir og hitabeltislægð-
ir berast árlega inn á norðanvert Atlants-
haf. Venjulega verður einhver þeirra að
öflugri lægð, en flestir hverfa eða verða
að grunnum lægðum. Á síðustu 100 árum
eða svo hafa sennilega 10 til 15 lægðir af
fellibyljaættum valdið einhverju tjóni hér-
lendis, en flestar mjög litlu. Þrjár felli-
byljalægðir hafa valdið verulegu tjóni á
þessum árum. Það var hinn 20. sept. 1900,
13. sept. 1906 og 24. sept. 1973. Hugsanlegt
er að fárviðrið 16. sept. 1936 hafi líka verið
af slíkum uppruna. Líkurnar á að einn
einstakur fellibylur valdi verulegu tjóni
hérlendis eru því sáralitlar. Sennilega hafa
300 til 500 hitabeltislægðir komist inn á
norðanvert Atlantshaf síðustu 100 árin.
Sé lægri talan valin kemur í ljós að aðeins
1% þeirra hefur valdið verulegu tjóni.
Flestar hitabeltislægðir komast ekki á
norðurslóð. Ef tjón í Bandaríkjunum er
nefnt í fréttum eru líkurnar á því að tjón
verði hér af sama fellibyl nánast engar,
því tjón verður helst á landi og land er
fellibyljum yfirleitt banvænt. Fellibylur-
inn Ellen sem kom hingað haustið 1973
hafði þannig ekki valdið neinu tjóni fyrr
en hér, því hann hafði hvergi komið nálægt
landi.
Á annarri skýringarmynd má sjá brautir
nokkurra fellibylja sem hér hafa eitthvað
komið við sögu. Þeir koma nær allir sömu
leiðina, sunnan við kalda sjóinn við Ný-
fundnaland. Þessar litlu líkur á fellibylja-
tjóni koma þó ekki í veg fyrir að veðurfræð-
ingar hérlendis fylgist vel með fellibyljum
sem komast i augsýn. Ajlur er varinn góð-
urStöku sinnum gerist það að tiltölulega
litlir fellibyljir komast furðu norðarlega án
þess að eyðast. Þetta getur gerst þegar
mjög hlýtt loft liggur yfir meginhluta
Norður-Átlantshafsins og vindar í háloft-
unum eru hægir V og SV af Bretlandseyj-
um. Dæmi um þetta er þegar fellibylurinn
Ivan komst norður fyrir veðurskip Lima
suður af íslandi í október 1980. Vindur fór
í 11 vindstig við Suðurströndina, en þá
leystist þessi óvenju norðlægi fellibylur
upp og við sluppum með skrekkinn.
Trausti Jónsson er veðurfræðingur á Veöur-
stofu (slands.
Stúlkan er sem stærðar fjall...
í skemmti- og fróðleiksþætti eins
dagblaðanna, líkum þeim sem við lesum
hér, var birt eftirfarandi vísa:
Stúlkan ersem stærðarfjall,
standbergjuð oggljúframörg.
Hún á aðfá sérkræfan kall
ogkenna honum að síga íbjörg.
Spurt var hver höfundurinn væri.
Hann hét Eiríkur Einarsson, og var
kenndur við Hæli. Hann lést gamall og
þreyttur maður haustið 1951. Hann
hafði lengi verið þjóðkunnur maður, sat
á Alþingi í áratugi, virtur maður og
vinsæll, tillögugóður og heiðarlegur, en
varla meðal þeirra sem nutu metorð-
anna eða töldu sig ómissandi á valda-
stóli. Hann varð aldrei ráðherra. En
hann var kallaður skáldmæltastur
þeirra, sem langdvölum gistu þingsali
á meðan hann var þar og hét, og voru
þó margir hagmæltir á þingi um það
leyti.
Tækifærisvísur Eiríks flugu um
landið, bárust frá manni til manns og
birtust í blöðunum. Hann orti líka
kvæði og lét tilleiðast að flytja þau á
gleðimótum þingmanna. Hann var vin-
sæll maður og báru menn til hans góðan
hug, þótt þeir fylgdu ekki þeim flokki
sem hann var merktur opinberlega.
Nokkru áður en Eiríkur féll frá hafði
hann leyft nokkrum vinum sínum og
ættmönnum að velja úr ljóðum sínum
og vísum í bók. Kom hún út að honum
látnum. Eftir Eirík er þessi glettnis-
staka:
Háski erað ala á holdsins þrá,
hún er oft skammvinntgaman.
Margurer til, sem meiddist á
mýktinni einni saman.
Hér er fyrirsögnin Undir sólstöður.
Langdegið erlöngu þrotið,
ljósgeislunum breytt í skugga.
Fyrir sól og suðurglugga
sýnistlokum vera skotið.
Háir eru haustsins klakkar,
heldur vill nú skyggja á álinn.
A ugu mín og syndug sálin
sjá ei þann, erleikinn skakkar.
Hræddum fugli helst til líkur,
höfðinu undir vænginn stingég,
gleðiljóð á sumrin syngég,
sorgaróð, ermjöllin rýkur.
Hér eru tvær vísur af þremur. Kvæðið
heitir Þjóðernisfylgjur.
Menn ættu alltaf að muna
mann tak að herða,
gá sín, en örlögum una
einsogþau verða.
Vorgróðrardöggin til dala
drjúpi fyrst öllum,
andi svo íslenskum svala
innan affjöllum.
Eiríkur orti fjórar vísur um Gullfoss.
Hvílíkur hetjumóður,
harðknúða strengjaspil,
þróttmesti íslands óður,
sem orðið hefur til.
ídögun fossa ogfjalla,
fyrr en þjóðstofninn man,
stillti strengina alla
stórgeðja náttúran.
Gullfoss er, svipað ogsálin
samruni órofa dags,
eins og eilífðarmálin
án upphafs og niðurlags.
Fossinn á fræðinga alla,
og fljótið kemst aftur író.
Dýrlegur dagur til fjalla,
en draumanótt út við sjó.
Best að lokavísan sé um hérnámið.
Drúpir þjóð íhöndum hers,
horfir út í bláinn.
Býr á milli báru og skers
blessuð frelsisþráin.
J.G.J.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS f 1. JANÚAR 1986 13