Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1986, Qupperneq 12

T
SELLÓSNILLINGURINN
JANOS STARKER
Ihugum tónlistarunnenda á Vesturlöndum skipar
sellóleikarinn Janos Starker alveg sérstakan sess
sem einstakur meistari í næmri og hárfínni túlkun
jafnt klassískra verka og samtíma tónlistar. Máls-
metandi gagnrýnendur grípa oft til orðalags eins
og þýður, fágaður leikur, glæsileg, tignarleg
túlkun, rismikill flutningur. Raunar má
segja, að þessi lýsingarorð eigi engu síður
við sjálfa persónu Starkers, við framkomu
hans og yfírbragð: Þegar Janos Starker
birtist á sjónarsviðinu, taka menn vissulega
Hann er einn fremsti
cellóleikari heimsins
um þessar mundir,
Ungverji að uppruna,
býr í Bandaríkjunum
og leikur um allan
heim. Hann er væntan-
legur til íslands, leikur
með Tónlistarfélaginu
4. marz og þann 6.
marz með Sinfóníu-
hljómsveit íslands í
Háskólabíói.
eftir honum. Enda þótt að hann geti naum-
ast talizt meðalmaður á hæð, kemur hann
mönnum þó gjaman fyrir sjónir eins og
væri hann höfðinu hærri en aðrir viðstaddir:
Skínandi skallinn, skarpir drættimir í andliti
hans, stálblá augun, óvenju há kinnbein og
festuleg hakan með djúpu skarði — þessi
atriði í yfirbragði Starkers gera það að
verkum, að hann minnir einna helst á
mongólskan herkonungtil foma.
Það er engin hætta á, að hann líði mönn-
um fljótt úr minni.
Ungverskt Undrabarn
Janos Starker er fæddur í Búdapest árið
1924. Foreldrar hans, sem bæði voru afar
músíkölsk og auk þess vel efnum búin, létu
soninn hefja tónlistamám, þegar hann var
aðeins sex ára. Hann tók afar skjótum
framförum og þótti reglulegt undrabam tíu
ára að aldri; kom hann nokkrum sinnum
fram opinberlega í heimaborg sinni, en var
annars við nám í Franz Lizst-Tónlistaraka-
demíunni í Búdapest fram til fjórtán ára
aldurs. Það ár þreytti hann frumraun sína
sem einleikari í sellókonsert Dvoráks og
hlaut einstaklega lofsamlega dóma fyrir
frammistöðu sína.
Heimsstyrjöldin síðari skail á 1939, og
Ungverjaland hlaut brátt að dragast inn í
þann mikla hildarleik, og eins og annars
staðar í Evrópu fékk ungverskur almenning-
ur um annað að hugsa en listir og menning-
armál. 1940 hafði Janos Starker ráðist til
Philharmoníu- og Ópemhljómsveitarinnar í
Búdapest sem fyrsti sellóleikari og gegndi
þeim starfa fram til 1945. Við lok heims-
styrjaldarinnar var einnig lokið vissum kafla
í menningarsögu álfunnar, einkum í Mið-
og Austur-Evrópu samfara valdatöku
kommúnista. Þær gífurlegu þjóðfélagslegu
breytingar og harðstjóm, sem brátt fylgdi
í kjölfarið, vom hinum 21 árs gamla Starker
ekki beinlínis að skapi, fremur en flestum
öðmm Ungveijum. Hann sagði starfí sínu
lausu hjá hljómsveitinni og hafði jafnframt
í huga að leita eitthvað vestur á bóginn
jafnskjótt og tækifæri byðist. Um tíma hafði
hann góðar vonir um að komast að við Fíl-
harmóníuna í Vínarborg, en þegar ekkert
varð þó af ráðningu þar, hélt hann til Sviss
og tók þátt í hinni alþjóðlegu samkeppni
sellóleikara í Genf. Hann hlaut bronsverð-
launin í þeirri keppni og komst svo „einhvem
veginn" þaðan til Frakklands. Næstu tvö
árin bjó hann svo í Frakklandi og komst
að raun um að það var engum vandkvæðum
bundið fyrir sellóleikara á borð við Starker
að fá tækifæri til tónleikahalds í Vestur-
Evrópu. Það sem aftur á móti reyndist
honum mikill fjötur um fót, var að hann
hafði ungverskt vegabréf, sem ekki var vel
séð, eftir að föðurland hans hafði verið
innlimað í blokk kommúnistaríkjanna í
Austur-Evrópu.
VesturUmHaf
„Eg tók loks þá ákvörðun að koma ekki
fram sem einleikari aftur, fyrr en ég væri
orðinn bandarískur ríkisborgari," segir Star-
ker. Honum reiknaðist svo til, að það mundi
taka hann sex ár frá því að kæmi til Banda-
ríkjanna — en það var árið 1948 — og það
lét líka nærri.
Þegar hann kom til Bandaríkjanna, urðu
tveir landar hans, sem þá voru orðnir þekkt-
ir menn þar vestra, til að veita honum ómet-
anlega aðstoð: Antal Dorati, er hafði með
höndum stjóm Symfóníuhljómsveitar Dall-
asborgar, bauð Starker að gerast fyrsti
sellóieikari hljómsveitarinnar. Skömmu síð-
ar bað Fritz Reiner hann um að verða leið-
andi sellóleikara við hljómsveit Metropolit-
an-óperunnar í New York, og Starker lék
undir hans stjóm í fjögur ár. Enda þótt
hann dáði mjög hinn mikilhæfa stjómanda,
Reiner, þá féll honum samt ekki alls kostar
við þá einhæfu tónlistarhefð, sem einkennir
ópemmúsík, og honum fannst hann aðeins
geta umborið starf sitt við Metropolitan-
ópemna til lengdar með því að þurrka gjör-
samlega út úr huga sér þá tóniist, sem
hann varð að leika þar.
Það urðu mikil umskipti til hins betra,
þegar Fritz Reiner var ráðinn stjórnandi
Symfóníuhljómsveitar Chicago-borgar og
bauð Janos Starker árið 1953 að verða
fyrsti sellóleikari þeirrar hljómsveitar: „Það
var ein sú mesta unun, sem ég hef notið á
ævinni að fá að leika undir stjórn Reiners,"
segir Starker — og svo iitið sé á hina
hagnýtu hlið — „ég held, að á þeim tíma
hafí ég verið hæstlaunaði sellóleikarinn í
Bandaríkjunum."
Uppreisnin í
Ungverjalandi
Þegar hér var komið sögu, virtist sam-
kvæmt áætlun Starkers ekki ýkja langt í
það, að hann gæti tekið upp feril sinn sem
einleikari á selló á nýjan leik eftir að hafa
Með vini sínum og starfsbróður, Josef Gingold, „merkasta núlifandi fiðlukennaran-
um.“
Á notalegri stund með konu sinni, Rae og stjúpdóttur, Gwen á heimili fjölskyldunn-
ar í Bloomington.