Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Blaðsíða 9

Giotto di Bondoni
málaði þessa mynd
árið 1303, en hún
erhlutiaf
vegg-skreytingu
Scrovegni-kirkj-
unnaríPadúa.
Betlehemsstjam-
an erþama sýndí
mynd
Halley-halastjörn-
unnar, sem birst
hafði tveim árum
áður.
i anao ser uppiysinga um eon og eiginleika
þessara fyrirbrigða, en um uppruna þeirra
er enn lítið vitað. Hugsanlega eru þetta lítil
dæmi um þá samþöppun, en varð, er reiki-
stjömumar mynduðust úr loftefnum og ryki.
Flestar þessara óteljandi halastjama
dveljast um aldur og ævi í hinu mikla skýi,
er hreyfist hægt á gríðarstórri braut um
sólina, en truflast öðm hveiju af þyngdar-
sviði stjömu, er fer hjá. Nokkrar halastjöm-
ur hverfa þá út í geiminn og em glataðar
sólkerfínu að eilífu, en aðrar beygja í átt
að sólu og birtast ef til vill jarðarbúum sem
skær, síðhærð haiastjarna.
í fyrstu fara halastjörnumar mjög hægt.
Sólin er langt í burtu og þær verða varla
varar við aðdráttarafl hennar. Með hveiju
ári sem líður eykst hraði þeirra og sólin
framundan verður stærri og bjartari. Þegar
haiastjaman er komin svo nálægt sólu, að
hún sker yztu braut reikistjamanna, hitnar
yfirborðið, vegna orku sólarljóssins og sum
fljótandi efni gufa upp. Fáeinar „ísfjaðrir“
brotna af, en fylgja kjarnanum á braut
hans og mynda ört vaxandi ský.
HALASTJARNAN
HALLEY SÉST Á NÝ
Áður fyrr var litið á hana sem
óheillaboða, en nú taka sex
könnunarhnettir á móti henni,
þeirra á meðal
rannsóknarhnötturinn Giotto,
sem mikils er af vænst. Síðast var
halastjaman hér á ferð 1910 og
sást þá miklu betur en nú.
Nýlegs — eða íaprO 1985— vitnaðist
að á leirtöflu frá Babylon í Brítisb
Museum fundust flugrúnir, sem skýrðu
fráþví með allt að því vísindalegrí ná-
kvæmni að halastjaman sem síðar var
kennd við Halley hefði birzt, sennilega
áríð 164 f. Kr.
en nokkm sinni síðustu tvö þúsund ár. Lúð-
vík taldi hana tákna „dauða drottnara",
ástundaði föstur og bænahald og lét byggja
kirkjur fram I andlátið, sem reyndar bar
að þremur ámm síðar. Halley skein einnig
skært og ógnvænlega árið 1166 skömmu
fyrir innrás Vilhjálms bastarðs f England.
A hinu fræga Bayeux-veggteppi er við-
burðurinn sýndur. Tveimur umferðum síðar,
árið 1222, var þessi halastjama, sem fer
sína reglubundnu braut, bendluð við ódæðis-
verk E)jengis-Khan og eftir tvær umferðir
í viðbót við ógn þá, sem stafaði af Tyrkjum.
Árið 1531 táknar upphaf raunhæfs mats
og skilnings á „aster kometes eða „síð-
hærðri stjömu", eins og Grikkir kölluðu
þessi fyrirbæri. Fyrstu einblöðungamir,
fyrirrennarar dagblaðanna, boðuðu nýja
tíma og jafnframt upplýsingar um hala-
stjömur, sem fram til þessa höfðu verið
álitnar einstakir boðberar illra tíðinda. Að
vísu taldi Marteinn Lúther halastjömuna
„ömggt merki um reiði Guðs“, en hinn
keisaralegi stjömufræðingur, Peter Bienew-
itz, kallaður Apian, sá meira. Hann tók eftir
því og gaf það til kynna, að hinn leiftrandi
hali stefndi ávallt frá sólu.
Halastjama nokkur, önnur en Halley, átti
ríkan þátt í því, að hin ósveigjanlega heims-
mynd Aristóteíesar tók að gliðna sundur.
Um 330 f.Kr. hafði Aristóteles boðað þá
kenningu, að halastjömur væm ljósfýrirbæri
„neðar tungli" í lofthjúpi jarðar. En árið
1577 gat hinn mikilvægi, danski stjömu-
fræðingur, Tycho Brahe, endanlega sýnt
fram á það án sjónauka, að sú halastjama,
sem birtist það ár, hlyti að vera miklu flær
jörðu en tunglið.
EdmondHalléy
KéMURTIL SÖGU
Endanleg niðurstaða fékkst þó reyndar
ekki fyrr en með hinni fádæma björtu
„halastjömu aldarinnar" 1680 og komu
Halley-halastjömunnar tveimur ámm síðar.
Enski stjömufræðingurinn Edmond Halley,
sem þá var 24 ára gamall, frétti þá af
þeirri hugmynd hins franska starfsbróður
síns, Gian Cassini, þegar fyrmefnda hala-
stjaman var á ferðinni, að verið gæti, að
þar færi sú hin sama og sást 1577. Edmond
Halley reyndi að reikna út braut halastjam-
anna, en samkvæmt því, sem opinberlega
var kennt í þá daga, áttu þessir friðarspillar
úti í geimnum að fara beina leið gegnum
sólkerfið. En árið 1684 vildi þannig til, að
hinn ungi stjömufræðingur hitti þann mann,
sem gat leyst vanda hans: Isaac Newton.
Fundur þeirra í Cambridge varð sögulegur.
Newton hafði þá þegar fundið lykilinn
að lausn gátunnar um brautir halastjam-
anna — það er áhrif þyngdaraflsins — en
útreikninga sfna hafði hann ekki birt opin-
berlega og meira að segja fann hann þá
ekki. En að eindreginni beiðni Halleys reikn-
aði snillingurinn þetta allt út að nýju og
birti endurskoðaða útreikninga sína í merk-
asta riti sínu, „Principia". Halastjömur fóru
einnig f sporbaugum umhverfis sólu, og
því réð lögmál hins gagnkvæma aðdráttar-
afls massanna. Verk Newtons með lögmáli
hans, sem olli aldahvörfum, var prentað á
kostnað Edmonds Halley. Hann gat að vísu
ekki tekið til við að reikna út brautir hala-
stjaraanna fyrr en tæpum áratug síðar. En
eftir margra ára vinnu birti Halley loks
útreikninga sína árið 1705. Samkvæmt þeim
reyndust halastjömumar 1531, 1607 og
1682 vera ein og sama halastjaman, sem
færi á sporöskjulaga braut umhverfis sólu
á um það bil 75 ára fresti. Edmond Halley
leyfði sér síðan þann spádóm, sem átti eftir
að gera nafn hans ódauðlegt: Umrædd
halastjama mun koma til baka árið 1758.
Seinna lét hann í ljós þá von, að „komandi
kynslóðir væm það heiðarlegar að neita
því ekki, að þetta hafi Englendingur upp-
götvað fyrstur manna". Edmond Halley lézt
86 ára gamall, 15 árum áður en halastjam-
an, sem síðan hefur borið nafri hans, sneri
aftur.
Þegar svo saxneski bóndinn og áhuga-
maðurinn um stjömufræði, Johann G. Pal-
itzsch, kom auga á halastjömuna á að-
fangadagskvöldi 1758, var ekki aðeins sigur
fyrir Edmond Halley, heldur einnig Newton
og náttúruvísindi í heild sinni. Það var fýrsta
sönnunin fyrir þyngdaraflskenningunni.
Síðan hefur hjátrúin í sambandi við hala-
stjömur farið minnkandi, og stjömufræðing-
ar hafa smám saman komið þeim örugglega
fyrir í heimsmynd náttúm vísindanna.
Hvaðan Koma
HalaStjörnurnar?
Flestir sfjömufræðingar álíta nú, að utan
við yztu reikistjömumar svífi heill herskari
halastjama, er mynda eins konar ský, sem
ná allt að 15 milljarða km út f geiminn, eða
næstum þvf hálfa leið að næstu fastastjömu.
í þessum dimma afkima, þar sem sólin virð-
ist ekki bjartari en hver önnur stjama, em
hundmð milljarða halastjömukjama. Flestir
þeirra em um 1 km í þvermál, en örfáir em
allt að 70—100 km, og ekki er einhlítt, að
þeir séu kúlulaga. Þegar þeir em í heim-
kynnum sfnum í skýinu mikla, er ekkert,
sem bendir til, að þetta séu halastjömur.
Þetta em dimmir kjamar, mestmegnis gerð-
ir úr fs, en blandaðir föstum lofttegundum
svo sem metan, koltvíildi og ammoníaki.
Þeir em frauðkenndir og þéttleikinn lítill.
Yfirborð þeirra virðist mjúkt eins og nýfall-
inn snjór, en þegar innar dregur, er ísinn
blandaður alls konar rykögnum og óhrein-
indum. Með mikilli þolinmæði hafa menn
80MILLJÓNKM
LangurHali
Um það leyti sem meðalstór halastjama
fer fram hjá braut Júpíters, er skýið, sem
umlykur kjamann, orðið nógu stórt til að
það sjáist í sjónauka. Stöðugt nálgast hala-
stjaman sólina, fleiri efni gufa upp og bera
burt rykagnir. Kjaminn þenst út og verður
stundum 150.000 km í þvermál, en leiftrandi
hallinn stefnir frá sólu. Hann er gerður úr
ryki og loftefnum og feykist aftur úr kjam-
anum vegna þrýstings sóiarljóssins og hlað-
inna agna, sem streyma frá sólinni. Halinn
getur orðið allt að 80 milljón km langur og
halastjaman orðið skærari en reikistjama.
Flestar halastjömur fara inn á langa
sporbauga, sem ná þúsund milljarða km út
í geiminn, og svífa þar í niðamyrkri um
þúsund ára skeið, en ekki sleppa þær allar
svo vel við kynni sfn af sólu. Ef á vegi
halastjömunnar verður stór reikistjama, t.d.
Júpíter, getur aðdráttarafl hennar svipt
halastjömunni inn á minni braut um sólu.
Halastjömur koma aftur og aftur og verða
minni og minni. Þegar allur ísinn er horfinn,
splundrast þær og eftir verður straumur
agna, sem smám saman breiðast út um
hvippinn og hvappinn, og halastjaman er
glötuð að eilífu.
MlKIL NÝ VlTNESKJA
ÍVÆNDUM
Eins og áður sagði gætu halastjömumar
verið lítil dæmi um þá samþjöppun, sem
varð, er reikistjömumar mynduðust úr loft-
efnum og ryki. Þær gætu því á sinn hátt
borið vitni um þann tíma fyrír 4,6 milljörðum
ára, þegar sólkerfið varð til.
Þegar „Giotto" og aðrir halastjömukönn-
uðir úti í geimnum hafa sent upplýsingar
sínar til jarðar, og þegar hin alþjóðlega
Halley-vakt er búin að vinna úr öllum hinum
nýju gögnum, munum við öðlast meiri vitn-
eskju um halastjömur en fékkst með
stjömuskoðun í þrjú hundmð ár.
En forvitni þeirra vísindamanna, er kanna
halastjömur, er vissulega engan veginn
svalað með hinum nýju upplýsingum. Þá
langar til að fá sýnishom úr halastjömu-
kjama til rannsóknar á tilraunastofu. Áætl-
anir um ómannaða halastjömuleiðangra
hafa þegar verið gerðar bæði í Bandaríkjun-
um og Evrópu. Það gæti gerzt fyrir árið
2000, að gervihnöttur skyti tæki, sem líktist
skutli á halastjömumar Wild 2, Tempel 2
eða Kopff og næði stykki úr kjamanum.
Skyldi vísindamönnum enn vera eitthvað
hulið um halastjömur, þegar Halley kemur
næst —árið 2061?
Sv.Ásg. Samantekt úr „ZEIT magazin“
með innskoti úr „Reykistjömunum“ AB.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 15.MARZ1986 9