Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1988, Síða 9

BALDUR
Perseus
HEIÐRÖN
Capella
YMIR, VILI, VÉ
Gemini
sólbaugur
GERI
Canis
Litli
hundur

•'> .•;■•;■y.($
,-<• •
ISTILTEINN
Naut
ræðir við höfuð Mímis í brunninum. (2.
mynd.)
Mímir er mannhluti mannfáksins.
„Þriðja rót Asksins stendur á himni og
undir þeirri rót er ... Urðarbrunnur... Þar
eiga goðin dómstól sinn. Skapanomirnar
Urður, Verðandi og Skuld koma úr fögrum
sal undir Askinum við bmnninn. Þær ausa
Askinn hvítaauri, og verður hann þá sem
skjall...“ Þriðju rótina er að finna til vinstri
á 1. mynd, rétt við dymar, sem sýndar eru.
Þessi rót er endasleppur stubbur af annarri
aðalgrein Vetrarbrautar, á milli Amarins
og Naðurvalda. Þessi fótlaga rótarendi kem-
ur vel fram á öllum stjömukortum, og ekki
síður fagurlega á himni. Þriðja rótin er því
vel uppi á himni, þ.e. fyrir ofan sólbaug og
því „með ásum“. Fellur staðsetningin vel
að því svæði sem lýst var.
Hér er þá Urðarbrunn að finna og þann
fagra sal. Skapanomimar virðast koma
best heim við þijár aðalstjömur Librae, eða
Vogskála, þær alfa, beta og sigma Librae.
Urður var talin elst þeirra systra, og er því
sennilega alfa Librae, sem situr rétt á sól-
baugnum. Vogskálar vom dýrahringsmerki
haustjafndægurs, þegar vorpunkturinn var
þætti er Askur Yggdrasils og Bálför Bald-
urs. (Sjá 1. mynd.) Askur Yggdrasils merk-
ir tré, hestur eða gálgi Óðins. Hann er helgi-
tré og jafnframt heimstré hinnar norrænu
geimmyndar.
Gmndvöllur, eða uppistaða skýringa
minna á goðsagnahöll himins er sá, að Ask-
ur Yggdrasils sé Vetrarbrautin, og að hún
sé jafnframt mæniás Valhallar, en Valhöll
stjamhvolfið sjálft, ofan sólbaugs. Askurinn
er þannig fyrir allra augum, greinilegt sjón-
rænt fyrirbæri.
Svo segir í Eddu: „Gangleri spyr: ‘Hvar
er höfuðstaðurinn eða helgistaðurinn goð-
anna?’ Hárr svarar: ‘Það er að Aski Yggdras
ils. Þar skulu goðin eiga dóma sína hvem
dag.’“ Og Edda heldur áfram: „Askurinn er
allra tijáa mestur og bestur. Limar hans
dreifast um heim allan og standa yfir himni.“
Þessi lýsing á greinilega vel við Vetrar-
brautina sem virðist spanna allt himinhvolf-
ið; hún virðist teygja sig yfir hin níu hvol
alheimsmyndar fommanna, eða gangbrautir
reikistjamanna fimm, sólar, tungls og jarð-
ar og festingar. Sem eyktamark jafndægr-
anna, þegar þau vom í Nauti og Sporðdreka
og þessi speki var að mótast, mældi Vetrar-
brautin gróðratíma alls lífs á jörðu.
„Þijár rætur trésins halda því upp ... ein
er með ásum og önnur með hrímþursum —
þar sem forðum var Ginnungagap — Hin
þriðja stendur yfir Niflheimi og undir þeirri
rót er Hvergelmir. En Níðhöggur nagar
neðan rótina," segir Edda.
Kassiópeá#
Mariurokkur
Ursa minor
Litli vagn
HIMINBJÖRG
Mons coelius
er hann gapið í Vetrarþraut, sem er umlykt
sporði drekans. Hér gættu Sporðdrekamenn
Sumera inngangsins til undirheima við hið
himingnæfa, tvítíundaða fjall Mashú. Fellur
það vel að hugmyndinni um Himinbjörg
Heimdallar í Sporð drekageira, samkvæmt
skýringu Einars Pálssonar á Grímnismálum,
og síðar verður vikið að. Hið gullna Gjallar-
brú kemur vel heim við sólbauginn í Sporð-
dreka, rétt ofan við Heljar-gap Hvergelmis.
Sú hugmynd er frekar styrkt af sýnilegu,
myndrænu bandi Vetrarbrautar, sem einnig
brúar gapið. Bilið í Vetrarbraut fyrir ofan
Sporðdreka-krókinn er þá áin Gjöll. Hér er
brúarsporður BIL-rastar, þ.e. Vetrarbraut-
ar, en ekki BIF-rastar, sem er regnboginn.
„Undir þeirri rót er til hrímþursa horfir
þar er Mímisbrunnur er spekt og mannvit
er í fólgið, og heitir sá Mímir er á brunn-
inn. Hann er fullur af vísindum . . . Alfaðir
beiddist eins drykkjar ... og lagði auga
sitt að veði,“ segir Snorra Edda.
Heimdallur
í Hrúti. Á þessari stöð sólar var því upp-
skerutíminn og afkoma manna ráðin, í
jarðlífí. Og hér voru sálir vegnar á himni.
Hér voru mönnum sköpuð örlög og aldur,
geisi ójafnt á stundum. Hér var Belit, hin
Eðla frú Himins meðal Efratea, og mynduðu
hana stjömumar alfa og beta Librae, eða
Vogskála. Ein örlaganom Grikkja er sýnd
með vogarskál í hendi.
Altair-Veðurfölnir
Um eitt stórmerkja frá Askinum segir
svo: „Om einn situr í limum asksins og er
hann margs vitandi. En í milli augna honum
situr haukur sá er heitir Veðurfölnir."
Rétt ofan og austan við staðsetningu
Urðarbrunns er hið mikla stjömumerki Aqu-
ila, þ.e. Ominn. Hann lítur núverið út eins
og geysistór flugdreki. í höfði Aquila eru
þrjár stjömur: tvær smáar til hliðanna og
SPORÐDREKI - Níðhöggur
Á myndinni má líta stofn hins mikla trés
og rætur þess. Scorpius eða Sporðdreki á
vel við Níðhögg þar sem hann húkir hér á
annarri rótinni og heggur til dauðs með
banastingi í sporði sínum. Hér em og Serp-
ens, Höggormurinn og Hydra Vatnaskrímsl-
ið ekki langt frá, „ ... en svo margir ormar
eru í Hvergelmi með Níðhöggi að engin
tunga má telja", er næstum því opinská
upplýsing Eddu.
Hér á einnig við fjöltölureglan, það að
leyfilegt er að telja eins margt og vill af
samnefndum stjömum eða merkjum. Á
myndinni sést Hvergelmir með Níðhöggi og
LlSTA- OG VÍSINDA-
akademíaHimins
Mímisbmnnur er allstór eyða eða gap í
Vetrarbraut, fyrir framan fætur Fáksins,
ein af Svalalindum hestfákanna, sem svo
vom nefndar. Hér er lista- og vísindaaka-
demía himins, og fellur vel við sagnir tengd-
ar Kentári, Mannfákinum. Hér réð ríkjum
Keiron, fola-ágræðingurinn fomi, sem
kenndi öllum allt sem þá var þekkt, og setti
stjömumerki himins. Hér vom Bakkanalía-
hátiðimar haldnar og sat sá gamli, lærði
Síleníus sífullur á_ asna í fylgd nemenda
sinna. Hér situr Óðinn á Sleipni er hann
ein skínandi skær mitt á milli þeirra. Sú
stjama heitir Altair og ætla ég hana vera
Veðurfolni vom. Fom-Persar nefndu stjöm-
una hinn Eðla Hauk Himins. Þessi skilgrein-
ing Snorra Eddu kemur hvergi annars stað-
ar fyrir meðal vestrænna þjóða, og er því
beint til okkar komin frá Súmer eins og
hugmyndin um heimstréð, sem sagt var rísa
úr ómælis hyldýpi himins. Sú hugmynd er
til hjá Finnum, en talin til þeirra komin frá
hinum Norðurlöndunum.
Altair, eða Veðurfölnir, var sannkallaður
veðraspillir því við ris hans hófust illviðri
hausts og vetrar. Öminn veit því um þá
siglingahættu sem í vændum er. Einnig
kunna emir góð skil á höggormum, sem
þeir veiða og drepa, og Höggormur himins
er rétt við klær himneska amarins.
Fyrir ofan Öminn er Svanurinn, Cygnus,
eða svanimir tveir sem nærast í Urðar-
bmnni. Gildir hér aftur fjöltölureglan. Cygn-
us sést hér í aðflugi á Urðarbrunninn.
„Fjórir hirtir renna í limum asksins og
bíta barr,“ segir Edda. Fyrir ofan Cygnus,
Svaninn, er Cassíópea, Maríurokkurinn, sem
í fymdinni var talinn vera hind.
Sefeus-Heimdallur
Þá kemur Ratatoskur, íkominn spræki
sem ber öfundarorð milli Níðhöggs og Am-
arins. Lacerta, Eðlan, lítið samstimi rétt
ofan við Svaninn fyllir það hlutverk með
afbrigðum vel. Eðlur hafa aðsetur í tijám
og geta skutlað sér um þau þver og endi-
löng. Stjömuhröp, kölluð Lacertíðar, geisla
út frá Eðlunni og gefa í skyn eitthvert þot
um tijábolinn.
Heimdallur, sá sem sér og heyrir um
heim allan, samhæfist vel stjömumerkinu
Sefeusi, eins og sýnt er á mynd nr. 3.
Stjömumerki þetta er stór mannsmynd
með útréttar hendur. Höfuð mannsmyndar-
innar er í eyðu eða kolapoka, umkringt skini
Vetrarbrautar, sem kemur fram líkt og
geislabaugur. (Sverð Heimdallar em ein-
kenni hans sem sólargoðs.) Sefeus er pól-
hverft merki, sem sest aldrei, og Heimdallur
því ávallt viðlátinn, allt sjáandi og allt heyr-
andi. Heimdallur kann að vera ímynd Asks-
ins sjálfs, nefndur hinn hvíti ás, en Askur-
inn var ausinn hvíta-auri. Ennfremur merk-
ir dallur tré. í gervi Asksins umlykur Heim-
dallur 9 himna fomheimsmyndarinnar, sem
kemur heim við níu mæður hans, sem allar
vom systur, þ.e. gangbrautir reikistjam-
anna, sólar, tungls og jarðar og festingar.
Hallinskíði, eitt heiti Heimdailar, getur
merkt skáborð, sem liggur yfír himin eins
og Vetrarbrautin gerir. Einnig á heitið við
hrút, það er dýrahringsmerkið Hrútur, sól-
hrúturinn Aries, sem var vorpunkturinn.
Gjallarhom Heimdallar er sýnt hér sem
Litli Vagninn, Ursa Minor. Það merki heitir
enn E1 Como, homið og Bocina, lúðurinn
(básúna), meðal Miðjarðarhafsbúa.
Bústaður Heimdallar á himni kallast Him-
inbjörg, og er Skorpíógeiri samkvæmt skýr-
ingu Einars Pálssonar á Grímnismálum.
Þetta kemur heim og saman við Heimdall
sem Askinn eða Vetrarbrautina, því að hún
kemur niður á sólbaug í Sporðdreka og
Bogmanni. Sporðdrekageiri er því dýra-
hringsfótfesta Heimdallar í hlutverki Asks-
ins. Stjömumerkið Sefeus stendur einnig á
Himinbjörgum, Mons Coelius, sem þýðir
himinbjörg, en svo er Pólstjaman og svæðið
umhverfis hana nefnt. Þau háu Himinbjörg
eru því fótfesta Heimdallar, sem stjömu-
merkið Sefeus.
Askur Yggdrasils er einnig nefndur mjöt-
viður mær, hið mæta mælitré. Vetrarbraut-
in er fjölþættur mælikvarði. Hún mældi fest-
inguna til helminga, áður fyrr, milli jafn-
dægra: Þar með árið í sumar og vetur. Sem
eyktamark jafndægranna mældi hún því
uppskemna, skammtaði þannig lífsafkomu
manna. Vetrarbrautin markaði sjávar-
ströndu himins. Stjaman Núnki, í austur-
rönd Vetrarbrautar á miðjum Bogmanns-
geira hét Boðari Vatnanna hjá Efrates-
mönnum. Ennfremur sýnist Vetrarbrautin
vera einskonar umgjörð himnanna 9, al-
heimsins. Má því segja, ýkjulaust, að frá
þessum sjónarhomum sé Vetrarbrautin
margslunginn mælikvarði.
Vetrarbrautar-AsKurinn teygir sig yfir
háhvoif himins. Getur þar fyrst frægan að
líta Perseus, sem er eins og bundinn á tréð.
Tel ég það stjömumerki tákna Baldur hinn
góða. (4. mynd.)
Rétt undir Perseusi er Táms, Nautið eða
Auðhumbla, kýr upphafsins. Þá koma Gem-
ini, Tvíburar, sem ég einnig tel að sé Ymir,
hinn tvíkynja jötunn sköpunarverksins.
Mítinn um hans og hans líka, kann að benda
til óljóss upphafs stjarnvísi, áður en endan-
legt tímatal hófst í Nauts-geira. í sköpunar-
sögunni vom Tvíburarnir bræður Óðins,
Vili og Vé, en synir Óðins Víðar og Váli
eftir Ragnarök. En Ragnarök tel ég merkja
fullan framsóknarhring vorpunktsins aftur
í Tvíburageira.
Síðari liluti birtist í næstu Lesbók.
Höfundurinn er læknir í Swan River í Mani-
toba, Kanada.
LHSBÓK- MORGUNBLAÐSINS 20. FEBRÚAR 1988 9