Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1988, Side 5

Finngálkn í Ritum
JÓNSLÆRÐA
Næst á eftir fomsögunum hittum við
finngálknið fyrir í riti Jóns Guðmundsson-
ar lærða „Tíðfordríf", sem er ritað árið
1644. Það er aðeins til í handritum á Lands-
bókasafninu (AM 727 II, 4to o.fl.), en ýmis-
legt er úr því tekið í aðrar bækur. Jón hef-
ur einnig gert teikningu þá af finngálkni,
sem hér birtist, og er hún með lýsingu dýrs-
ins í Tíðfordrífi.
„Fingalpnið. Á heiðum og skógum. Þeir
gömlu hafa það afmálað, með höndum
síðum og viðum faðmi, líkast hesttrjónu
framan, enn með hestlend og apturfótum
niður frá nafla.
Það skógar cratyr vill gjarnan fanga og
yfir komast fríða menn, vel búna. Þar
eptir var gjörður eirn leikur á Vökunótt-
um. Var þar maður til fenginn og for-
klæddur og hinn sem hún sem fanga
skyldi. Jeg sá þetta í barnæsku minni. “
(E. uppskrift Einars G. Péturssonar.)
Enn fremur segir í sama riti:
„Ein históría segir finngálpn dýr svo skapt,
að þau hafa mannshendur, nær sem manns-
höfuð, þó nokkuð sem hesttijónulegt og
með hræðilegri ásjónu og stórum tönnum,
nærri mannsköpun ofan að mitti, þar næst
klær sem á Ijónum, en apturhlutinn digur
og lángur og á lendar sem á hestum og
hófar á apturfótum, hala lángan og digran
og kleppur á endanum; sem eldur brenni
úr augum. Kvenndýrið hafi bijóst sem
kvinna; hún hafi skjöld og sverð, en kalldýr-
ið svart og hart, sem það loðna á tálkni,
ogkann að vega með tveimur sverðum senn.
Þau dýr komast yfir góð sverð, sem síðan
báru fyrri frægðarmenn.“ (Tekið eftir ís-
Ienzkir vikivakar og vikivakakvæði, bls.
136.)
Ljóst er af þessum lýsingum, að Jón hef-
ur ekki þekkt alþýðusagnir um finngálknið
hér á landi, því að vísdómur hans um dýrið
virðist allur vera úr fomaldarsögum og
rímum.
FlNNGÁLKNSLEIKUR
Jón lærði nefnir leik einn um finngálkn-
ið, sem menn viðhöfðu á Vökunóttum í
æsku hans (þ.e. um 1600). Þetta var einn
af svonefndum vikivakaleikjum. Honum er
svo lýst í bók Ólafs Davíðssonar um Vikivak-
ana:
„Þingálpeða Þingálpsleikur var mjög
tíður á þessum gleðisamkomum. Þin-
gálpið var nokkurs konar skrímsli og
„tilfansað“ á þann hátt, að tekin var
homótt fjöl, hálf alin á leingd, eða því
sem næst, og rúmt kvartil á breidd. A
fjölina ofanverða eru negld tvögeldsauð-
arhorn, eða eitthvað þess konar í eyrna-
stað, og þar fyrir neðan gjörð á tvö göt
ogsmelt íglerí; eru það augu ófreskjunn-
ar. Þá eru gjörðar nasir og gin mikið á
fjölina, og sett í það tunga úr stórgríp,
ef til er, en í nasimar eru settar tvær
pípur og í þær skotið kyndlum og kveikt
á, um leið og skrímslið skýzt inn í gleði-
salinn; er þá svo sem það spúi eldi út
um nasir sér. Staur er rekinn í gegnum
fjölina, neðan við augun, og er hann
hálf önnur alin á leingd, en aptan í
hnakka skrýmslisins, við homin, er fest
brekán eða dýrshúð, og hausinn, bæði
enni og vángar, er vafinn gráum gæru-
skinnum. Lítur þingálpið út sem versta
kvikindi eða „monstur", þegar það er
komið í allan þennan ham.
Leikmaðurinn heldur um staurinn og er
undir brekáninu eða húðinni. Hefir hann
vopn í hendi, ef til er. Stundum var fest-
ur fjalarstúfur neðan við dýrshöfuðið og
honum „skellir leikmaðurinn upp yfir
alla í húsinu, svo þar verður af svo mik-
ið mosk og dusk, að sumir núa augun,
en óstyrkvir fara aðýla“. Skrýmsliþessu
fylgja skjaldmeyjar, og reyna þær að
hafa hemil á þingálpinu og verja fólkið
fyrir ofsóknum þess og ærslum, því að
það vill hremma og fá á vald sitt, einn
eða fleiri af gleðimönnum, helzt þá sem
mestur þykir slægur í vera, fyrir fríðleika
og annara mannkosta sakir.
Heldur leikur þessi áfram þar til mönnum
þykir nóg komið, eða þingálpið hefur náð
einhverjum á sitt vald; lætur það þá
undan síga og hörfar út.
Lýsing þessi er tekin eptir vikivakarit-
gjörðinni frá hér um bil 1800 í hrs.
Sv.Grv.66, og er að mestu leyti eptir
Pálma Pálsson."
Ólafur telur víst, að þetta sé eftirlíking
af fínngálkni, enda þótt það sé oftast nefnt
„þingálp", en orðmyndimar „þingálpn“ og
„fingálp" koma einnig fyrir í sambandi við
þennan leik, sem einnig var nefndur tröll
konuleikur.
Eins og nærri má geta fylgdu slíkum
gleðileikjum oft mikil læti, óp og öskur, svo
Mannljón eða Mantichora nefndist sú skepna, sem hafði mannshöfuð með ægileg-
um kjafti, en var að öðru leyti sem Ijón.

\ r L o

__ _ ^
nj j*> JT> N»
J’jNvtí^ alitfn
* *•»1 i jH'**
•fy taJrn

Hjtt
im.
Finngálkn. Þessi frumstæða teikning er úr ritinu Tidsfordrif, sem
Jón Guðmundsson lærði skrifaði og tileinkaði velgjörðamanni
sínum, Brynjólfi biskupi Sveinssyni.
Kentár. Þessi skepna kemur víða fyrir
í goðafræði Miðjarðarhafsþjóða og er
maður niður að mitti og síðan hestur.
Teikningin er frá Etrúrskum frá því
um 450 f.Kr.
úr hófi þótti keyra stundum, enda höfðu
ýmsir horn í síðu leikjanna og á 17. öld
vom þeir bannaðir af kirkjunnar mönnum,
ásamt tilheyrandi dansi og hafa ekki risið
upp síðan.
FinngálknÍ
ÍSLENZKRIÞJÓÐTRÚ
Ekki verður sagt að finngálkn sé algengt
fyrirbæri í þjóðtrú okkar íslendinga á síðari
öldum, en því bregður _þó fyrir þar.
I Þjóðsögum Jóns Arnasonar segir svo
um finngálknið:
„Finngálkn er það dýr kallað, sem kött-
ur og tófa geta saman. Er það grímmt
mjög, og öllum vargi skaðlegri fyrír
sauðfé manna, og skotharðast allra dýra.
Vinnur engin kúla á Finngálknið, og
verður það ekki skotið nema með silfur-
hnapp eða silfurkúlu. Það er styggt mjög
og ákaflega frátt á fæti. “ (J.A., 1,611.)
Sigfús Sigfússon tekur upp þessa lýsingu
Jóns Ámasonar en bætir við ýmsum upplýs-
ingum, þar sem líklega er blandað saman
nýjum og gömlum hugmyndum (úr bókum):
„Af og til finnst, sem menn hafí hugsað
sér þau úr sjó. Þeim er lýst sem manni að
ofan, en dýri að neðan (sbr. Nadda, og
skrímslið sem Beinteinn átti við). Minnir
það þá á skrímsli og hafmenn.
í seinni tíðar sögnum er sagt frá uppmna
þeirra, og þau eigi jafnægileg gerð, að
stærð, sem hér mun sjást. (Til er það, að
menn nefna finngálkn meyljón.) Síðari sagn-
ir segja, að það sé getið af tófu og köttur-
inn faðir. En aðrir segja að gamlir hanar
eigi stundum egg, og komi finngálknið úr
því,_þegar þeir hafa ungað því út.“
„í íslands annálum er frá því sagt, að
árið 1383 varp hani eggi. En til þess að
eigi skyldi klekjast út úr því óvættadýr
það, er menn kalla finngálkn, þá var bæði
haninn og eggið brennt. En þegar eggið
sprakk í eldinum, sýndist mönnum ormslíki
á unganum í egginu. Finngálkn hefur ban-
vænt, deyðandi augnaráð." (Sigf. Sigf. VI,
60—61.)
í báðum þjóðsagnasöfnunum er finng-
álknið sett í flokk með furðudýrum þeim
er menn kölluðu skoffín, skuggabaldur,
urðarkött og moðorm, en öll þessi dýr
áttu annaðhvort að vera afkvæmi hunds og
kattar, eða spretta úr hanaeggi.
Má því segja, að heldur lítið hafi lagst
fyrir finngálknið í íslenzkri þjóðtrú, að vera
talið með slíkum kvikindum, auk þess virð-
ist það meiningarlaust, þar sem fínngálknið
hefur þó mannslíki að hluta.
Þar sem Sigfús vísar til sagna af
skrímslinu Nadda í Njarðvíkurskriðum (sjá
Þjóðs. Sigf. Sigf., 5, 32—33) og annars sem
sást í Krýsuvík syðra (sjá sst,) er það vegna
þess, að þessi skrímsli áttu að vera í ein-
hvers konar mannslíki að neðan, en dýr að
ofan, og höfðu því vissa líkingu við finn-
gálknið, þótt andstæð sé.
Hugmynd Sigfúsar, að finngálknið sé úr
sjó eða tengt sjónum, gæti fengið stuðning
af nafni hins fræga hellis, sem nú kallast
Fingals Cave (Fingalshellir) á eynni Staffa
í Suðureyjum Skotlands, en þar er sem
kunnugt er óvenju fagurt og reglulegt
stuðlaberg. Líklegra er þó að hellirinn sé
kenndur við gelíska hetju með þessu nafni.
FlNNGÁLKN Á ÍSLANDI
Ekki hefur mér tekizt að finna nema eina
íslenzka þjóðsögu, þar sem finngálkns er
sérstaklega getið, og er hún í Þjóðsögum
Jóns Árnasonar (1. bindi, bls. 611).
„Einu sinni lagðist finngálkn á sauðfé
Hafnarmanna í Gullbríngusýslu og ann-
ara þar nærlendis. Hélt það sig mest
umhverfís Ószna, sem kallaðir eru, og
gjörði tjón mikið.
Reyndu menn til á allar lundir að drepa
fínngálknið, en það tókst ekki, og gekk
svo lengi, þangað til ioksins, að maður
einn, sem vissi jafnlangt nefí sínu, hitti
upp á því, að hann makaði hellu eina
við Ósabotnana með hunangi. Vissi hann
að finngálkn er ny'ög sólgið í sætindi,
helzt hunang. Síðan lagði maðurinn sig
í leyni, skammt frá hellunni. Dýrið rann
á hunangslyktina og fór að sleikja hell-
una. Skaut þá maðurínn dýrið og hafði
silfurhnapp af bol sínum fyrír kúlu. Þótti
öllum mjög vænt um verk þetta. Hellan
varsíðan kölluð Hunangshella, ogerhún
við landsuðurhorn Ósanna, hjá alfara
veginum milli Keflavíkur og Hafna."
í skýringum segir, að sagan sé rituð af
Magnúsi Grimssyni þjóðsagnasafnara, eft
ir sögn Hafnarmanna. Hér er engin lýsing
á dýrinu, svo lítið er hægt að segja um,
hvað dýra það hefur verið. Hvergi er getið
annaretaðar, að finngálkn er sólgið í sæt-
indi. í nokkrum öðrum sögum virðist, sem
um geti verið að ræða einhver svipuð fyrir-
bæri og finngálknið, og verður þess nánar
getið.
í sögunni „Urðarboli", sem birt er í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar (3. bindi, bls. 213),
eftir handriti Runólfs Jónssonar í Vík (um
1813—1881) segir á þessa leið:
„ Við sjóinn austan undir Reynisfjalli er
krókur nokkur, sem kallaður er Bolabás,
oger um hann saga sú, ernú skalgreina:
Það var trú manna, að f Bolabás væri
vættur einn, sem kallaður var Urðar-
boli, og eru engar sögur um það hvörs
kyns hann væri, en sagt er að hann
hefði mannsmynd niður að mitti, en ekki
man ég hvort neðri hlutinn átti að hafa
Iíkzt sel eður nauti, en það var annað
hvört. Hann hafði aðsetur í helli niður
við sjóinn, og hljóðaði ákaflega undir
slæm austanveður, ekki síður sumar en
vetur, en sú átt stendur beint upp á
Bolabás. Engum átti hann að hafa gjört
illt og líka var sjaldgæft að sjá hann.
Þó er sagt, að eitthvört sinn hafi maður
verið á gangi upp á Reynisfjalli og
heyrði þá Urðarbola hljóða ákaflega.
Maðurinn var hvatvís og ófyrírleitinn,
fór því með mesta flýti ofan og suður
meðfjalli, til að sjá skepnu þessa. Honum
tókst það líka, og átti hann að segja svo
frá, að kvikindi þetta hafí veríð mjög svo
aumlegt og Ijótt, og hafi sagt við sig,
að honum myndi verða það lítið til gæfu
að kappkosta að skoða sig, og síðan fór
það inn í helli sinn. Er sagt að maðurinn
hafí orðið lánlítill eftir þetta. “
Næst segir Runólfur frá því, að fimm
árum áður en hann kom til Víkur, hafi stúlk-
ur nokkrar vakað þar yfir túni.
„ Um nóttina tók Urðarboli að hljóða, en
fyrrnefndur kvenmaður tók undir eins
til að herma eftir honum. Við það espað-
ist Urðarboli svo, að þeim sem vöktu,
þótti hljóðið vera einlægt að færast nær
og verða grimmilegra, og seinast heyrð-
ist þeim hljóðið væri komið heim undir
bæ.“
Varð þá stúlkunum ekki um sel, og hættu
þessu gamni, enda hætti boli þá strax að
hljóða.
Runólfur segist sjálfur ekki geta borið á
móti því, að hann hafi heyrt í Urðarbola á
fyretu árum sínum í Vík, en 1829 féll skriða
mikil úr fjallinu rétt fyrir innan Bolabás og
telur hann að ekki hafi Urðarboli látið á sér
kræla síðan, enda hafi sjórinn brotið upp
helli hans og sé hann nú opinn í báða enda.
Þess hefur verið getið til, af vísindaþenkj-
andi mönnum, að „hljóð Urðarbola" hafi
stafað af loftsogi vinds eða öldu í hellinum
og eru þess víðar dæmi.
Annars er lýsingin á Urðarbola mjög sam-
svarandi því sem fínngálkni var lýst, þótt
ekki sé þess getið að það hafí verið svo
rómsterkt. Hvarflar þá hugurinn líka til
Fingalshellis í Skotlandi, þar sem gæti hafa
verið eitthvað svipað fýrirbæri, er varð til-
urð nafnsins.
Athyglisvert er, að á báðum stöðum er
fallegt stuðlaberg, og því hugsanlegt að þar
myndist glufur eða holrúm, er verkað geti
eins og orgelpípur.
Eins og þegar var minnzt á lét Sigfús
sér detta í hug, að óvætturinn Naddi í
Njarðvíkurekriðum eystra væri e.t.v. af
þessum ættbálki, og ekki er það fjaretætt
eftir hegðun hans að dæma.
Þess er þó hvergi getið að hann hafi verið
í dýrslíki að neðan. Gegn ásókn hans var á
miðöldum settur upp róðukross með latn-
eskri áletrun við götuna í Skriðunum, og
hefur hann jafnan verið endurnýjaður síðan.
Þarmeð vendum við okkar kvæði í kross,
og látum þessari greinargerð um finngálkn-
ið lokið.
Heimildir:
Aschehoughs Konversations Leksikon. Kria. 1920.
Einar G. Pétursson: J&n Guðmundsson lærði og
þjóðsagnaefni í ritum hans. Kandidatsritgerð við
Hásk. Fsl. 1970 (handrit).
Einar ól. Sveinsson (útgefandi): Brennu-Njáls saga.
ísl. fomrit XII. Rvík 1954.
Guðni Jónssón og Bjami Vilhjálmsson (útgef.): Fom-
aldarsögur Norðurlada. I—III. bindi. Rvfk 1943.
Jakob Benediktsson (útgef.): tsIendingabók/Land-
námabók. Isl. fomrit I. Rvlk. 1968.
Jó.n Helgason: Öldin sautjánda. Minnisverð tlðindi
1601-1700. Rvík. 1966.
Jón Árnason: íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. I.
bindi. Rvfk. 1956.
Kulturhistorisk Leksikon for Nordisk Middelald-
er. Kh. 1956-1978.
Ólafur Daviðsson: tslenzkar gátur, skemmtanir,
vikivakar og' þulur. III. Vikivakar og vikivaka-
kvæði. Kh. 1894 (ijóspr. 1964).
Sigfús Sigfússon: fslenzkar þjóðsögur og sagnir.
5-6. bindi. Rvt.k. 1945. White, T.H.: The Book of
Beasts. New York 1984.
Höfundur er náttúrufræðingur og býr á Egils-
stööum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. MAl 1988 5