Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1988, Page 9

„Færi á hinn bóginn svo, að andinn biði lægri hlut
fyrir holdinu, þá lengdist afplánunartími viðkomandi
á jörðinni. Hans biðu þá þau örlög að teyja til
endurfæðingar í gervi er færðist fjær hinni eilífu
himnasælu."
semi sinni en ekki skilningarfærum, þá gat
hann öðlast sanna þekkingu — þann vísdóm,
sem krefst þess að eitthvað sé til, óhaggan-
legt og óbreytanlegt, svo festa megi hendur
í hári þess.
Á vissan hátt sameinaði Platón þessa
stöðugleikahugmynd Parmenídesar og
hverfulleikahugmynd Herakleitosar í vold-
ugt alheimskerfí — með skiptingunni í skyn-
heim og frummyndaheim.
Þá var Platón ekki með öllu ósnortinn
af kenningum pýþagóringa. Bólar víða í rit-
um hans á talnakúnstum ýmiss konar, sem
rekja má til þeirra. í Timaeusi má fínna
góð dæmi þessa, en einnig endurspeglast
þar hugmyndir pýþagóringa um samband
hreinsunar sálarinnar og kvaða endurfæð-
ingarinnar. Tækist manninum að yfírvinna
sínar holdlegu þrár og ástríður átti sál þeirra
vísa vist á stjömunum þegar þeirra tími
kom. Færi á hinn bóginn svo að andinn
biði lægri hlut fyrir holdinu þá lengdist af-
plánunartími viðkomandi á jörðinni. Hans
biðu þá þau örlög að deyja til endurfæðing-
ar í gervi er sífellt færðist fjær hinni eilífu
himnasælu frummyndanna. Við aðra fæð-
ingu sálarinnar færðist hún inn í konulík-
ama, sem markaði upphaf gönuskeiðs sál-
arinnar í átt frá heimi frummyndanna,
„... héldi hann þá enn áfram í hinu
vonda skyldi hann í þriðju kynslóð breyt-
ast í það ómálga dýr, sem honum væri
álíkast...“
En fyrir skynsemina eygði sálin vonar-
glætu, rétt eins og kristnir menn eiga sér
von um „Paradísarheimt" fyrir sakir frelsar-
ans Jesú og marxistar fyrir sakir verkalýðs-
ins.
Sókrates og sófístamir bratu blað í grískri
heimspeki. Allt frá Þalesi hafði meginvið-
fang heimspekinnar verið leit að upphafí
og örsök hins náttúralega heims. Sófistam-
ir höfðu á þessu endaskipti og settu mann-
inn í fyrirrúm. Prótagóras sagði manninn
mælikvarða alls. Eflaust hefur Sókrates
ekki verið alveg á öndverðum meiði við sóf-
istana og jafnvel hafið þrætuferil sinn sem
einn slíkur. Þó var á þeim sá stóri munur
að Sókrates þóttist hvorki vera kennari né
hafa yfír merkilegri visku að ráða. Honum
var merking hugtaka mjög hugleikin, s.s.
guðhræðsla, ást, hófsemi og réttlæti. Platón
bræddi saman þessa leit að hinsta skilningi
hugtakanna og ýmislegt í hugmyndum nátt-
úraheimspekinganna og útkoman varð
frammyndakenningin.
DæmisaganOg
Röksemdirnar
Um stöðu mannsins í þessari heimsmynd
Platóns, sem frammyndakenningin var, höf-
um við hvergi betri lýsingu en í upphafí 7.
bókar Ríkisins. Þar segir, í dæmisögu, af
mönnum, sem búið hafa nauðugir í helli
alit sitt líf og það eina sem borið hefur fyr-
ir augu þeirra era flöktandi skuggamyndir.
Dregin er upp heldur ömurleg mynd af
lífshlaupi þessara hellisbúa, sem taka blekk-
ingu skuggamyndanna og bergmál hellis-
veggnanna fyrir staðreyndir lífsins. En úr
hellinum er leið, grýtt og erfíð yfirferðar, út
í dagsljósið. Væri nú einn þessara villuráf-
andi hellisbúa leiddur í ljósið yrði það honum
til lítils hugarléttis fyrst í stað, miklu frem-
ur til kvala og angistar. En um síðir gæti
hann höndlað sannleikann og þannig er því
varið með mannfólkið. Viskan, sem er þeirra
náðarmeðal, býr í þeim hluta sálarinnar, sem
áður átti bústað með hinum eilífu ftum-
myndum. En fyrir hennar atbeina er þess
alltaf von að maðurinn nái að beina sjónum
sínum inn á við og, óháð skynfæranum,
gaumgæfa sál sína, sem geymir hinn æðsta
sannleika. En það er einmitt vegna holdsins
lystisemda, sem sálin fer skakt á skeiði
fullkomnunarinnar. Þannig gerir Platón því
skóna að viska sé í raun ekki hugsun í
okkar skilningi heldur miklu fremur upprifl-
un. Rennir hann stoðum undir þessa kenn-
ingu í bæði Menóni, þar sem Sókrates lætur
fávísan þræl Menóns kljást við stærðfræði-
þrautir og leysa þær, en einnig og ekki síður
í Faidoni. í því riti er að fínna eina gleggstu
greinargerð Platóns fyrir frammyndakenn-
ingunni og jafnffamt ódauðleika sálarinnar.
Þessar tvær hugmyndir bijóta sér leið í álíka
farvegi og fléttar Platón þær saman í eins-
konar tvíþættað samspil þar sem hvor styð-
ur hina.
Líkaminn er ekki annað en drómi sálar-
innar, sem dvaldi fyrir himnahrap sitt með-
al frummyndanna, var sjálf frammynd og
komst þar til þekkingar á innstu rökum til-
verannar. Svo sálin megi hólpin verða að
nýju ber mönnum að temja hana á slíkan
hátt að hún verði sem minnst háð líkaman-
um, sem er dragbítur hennar og það ankeri
er bindur hana við jörðina. Á sálin þannig
að verða reiðubúin að hrista af sér þetta
helsi sitt i dauðanum og þjóna kalli sínu,
uppþránni (eros), og sameinast á nýjan leik
frummyndunum. Dauðinn er því endanleg
fríun sálarinnar úr viðjum hins forgengilega
og stundlega, þó aðeins ef maðurinn hefur
lagt stund á rétt lífemi. Sé svo ekki bíður
endurfæðingin á næsta leiti, hin mesta
óhamingja sálarinnar.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn stundar nám í heimspeki við Há-
skóla (slands og jafnframt hefur hann veriö
blaðamaður á Morgunblaðinu.
Þessi glæsikoaa i stálvír fæddist & deild 5 ára bama á Bamabeimil-
inu Ditinu. Þegar btimin vom þriggja ára unnu þau krassmyndir í
vir, undursamlegar vírflækjur með glitrandi perlum og paUiettum.
Börn hafá
hundrað mál
ram að skólaaldri eru öll börn frjóir og skap-
andi myndlistarmenn en það sama er ekki
hægt að segja um fullorðna nema með tiltölu-
lega fáum undantekningum. Margir foreldrar
hafa með söknuði séð dvínandi sköpunargleði
í dag er opnuð á
Kjarvalsstöðum
athyglisverð sýning á
myndverkum ítalskra
barna og er árangur af
sérstöku og merkilegu
átaki í borginni Reggio
Emilia á Ítalíu. Auk
myndverkanna er fjöldi
ljósmynda með
skýringartextum.
Sýningin hefur hér
skamma viðdvöl, henni
lýkur 29. maí, og er
ástæða til að hvetja fólk
til að kynna sér hrífandi
hugmyndir á sviði
uppeldis og menntunar,
sem þama em settar
fram á aðgengilegan hátt.
og vaxandi sjálfsgagnrýni hjá skólabami
sem einu sinni var afkastamikill málari og
skáld. Furðu fáir hafa þó séð ástæðu til að
varpa fram spumingum og leita svara um
orsök þessarar breytingar. Ef meiri gaumur
væri gefínn að myndsköpun bama og reynt
væri að komast til botns í því hvers vegna
og hvemig böm teikna og mála þá mætti
e.t.v. fínna frumuppsprettu myndmáls og
myndsköpunar. Bamamyndir era því verð-
ugt og spennandi viðfangsefni í öllum undir-
stöðurannsóknum á myndlist.
Böm era ekki einungis frjóar myndlista-
spírur, þau era jafnframt lagasmiðir, leikar-
ar, dansarar, skáld og ekki síst vísinda-
menn. Þau nálgast viðfangsefnið með huga
vísindamannsins, skoða, snerta, varpa fram
leiðsögutilgátum, gera tilraunir og draga
ályktanir. Með hjálp leiks og imyndunarafls
raða þau sfðan saman fenginni reynslu í
þekkingu um sjálf sig og umheiminn. Þó
ýmsum þyki sköpunarverk þeirra léttvæg á
vogarskálum fínmenningar og heimslistar
era þau engu að síður hluti af litríkum og
sérstæðum heimi bamamenningar sem full-
orðnir veita sjaldan athygli.
Reggio Emilia Og
Málin Hundrað
Börn eru gullnáma en hlutverk full-
orðinna er að fá gullið til að glóa, þessi
orð lýsa vel inntakinu í þeirri uppeldisfræði
sem lögð er til grandvallar starfínu á bama-
heimilum ítölsku borgarinnar Reggio Emil-
ia. Sýningunni „Böm hafa hundrað mál“
er ætlað að veita nokkra innsýn í starfíð
sem þar er unnið. Meðfæddir hæfileikar
bama daftia ekki af sjálfu sér án örvunar
og stuðnings fullorðinna.
í sýningunni kemur þetta samspil bama
og fullorðinna vel í ljós, þar sem hin eðlis-
læga geta bamanna til að afla þekkingar
og tjá sig með öllum skilningarvitunum er
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. MAl 1988 9