Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1988, Síða 3

T-FgHÉW
S [o] Sl [ö| [u] [g Hl |l] h fs ® [n 0 ®
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthías
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: Aðalstrœti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Ragna Róbertsdóttir borgarlistamaður ársins
er að opna sýningu á verkum sínum á Kjárvals-
stöðum. í tilefni þessa tók Þorkell Þorkelsson,
ljósmyndari Morgunblaðsins forsíðumyndina af
Rögnu við eitt verka sinna og viðtal er við lista-
manninn
hinum megin á hnettinum. íslenska Ólympíuliðið
í stærðfræði fór í mikla reisu á dögunum þeirra
erinda að keppa fyrir íslands hönd. Keppnin var
í Ástralíu. Einn þátttakenda, Ásta Kristjana
Sveinsdóttir skrifar um ferðina.
Ferðablaðið
skellir sér að þessu sinni með lest niður í Neðra-Aust-
urríki, sem svo er nefnt, nánar tiltekið til Krems við
Dóná, þar sem skemmtilegt er að hjóla á bökkunum og
á götunum. I Krems hafa gamlar byggingar varðveizt
einna bezt í Austurríki að sögn kunnugra.
ÞORSTEINN ERLINGSSON
í landsýn
Það tekst ekki, þoka, aðþúgerirossgeig,
þó grúfírðu á ströndum og vogum;
þú situr nú voldug, en samt ertu feig,
því sól fer að austan með logum,
og þá lyfta fjöllin mín bládimmri brún,
sem bíða hér róleg og fögur,
og dalimir opnast með engjar og tún
og íslenskar fomaldar sögur.
Og hér er nú ömggur árdegis blær,
þó ekki sé léttar en svona;
en dagurinn hinn var svo heiður og skær,
því hættum við aldrei að vona;
og þegar að myrkrið af f/öllunum fer,
og færra i byggðinni að hræðast,
ogþá verður skemmtun aðhorfa á þann her,
sem hér er í þokunni að læðast.
Þorsteinn Erlingsson orti f landsýn haustið
1896 og var það birt í fyrsta tölublaði Bjarka.
Hvaða mál munu
barnabörnin tala?
egar ég rabbaði við ykk-
ur, lesendur góðir, hér í
Lesbók 30. júlí, lét ég
þess getið, að vegna rúm-
leysis hefði ég ekki komið
að öllum hugrenningum
mínum um það, hvað
börnin okkar í þessu landi
myndu erfa. Ég ætla nú helzt ekki að fara
að skrifa neina framhaldssögu, en þó má ég
til með að drepa á ýmislegt, sem útundan
varð um daginn.
Ég hef heyrt utan að mér, að ýmsum
hafi þótt ég nokkuð stórorður, þegar ég
sagði, að tungutak hrörnaði með aðstoð fjöl-
miðlafólks, sem annaðhvort gæti ekki lag-
fært eða nennti ekki að leiðrétta hina algeng- •
ustu galla í texta sínum, hinar ömurlegustu
ambögur, mállýti og málvillur sínar, síendur-
teknar, þrátt fýrir stöðugar ábendingar í
íslenzkuþáttum blaða og útvarps.
Ég stend við þetta. Sömu villurnar heyr-
ast og sjást aftur og aftur, einmitt oft hinar
sömu, sem reynt hefur verið að laga árum
saman í íslenzkuþáttunum. Þetta get ég
sannað með fj'ölda dæma, sem ég hef skrifað
hjá mér undanfama mánuði þó hlutsta ég
aðeins á Rás 1, en horfi á báðar sjónvarps-
stöðvar og les flest blöð. Þetta fer meira að
segja hríðversnandi.
Vera má, að fólkið, sem mest talar og
skrifar í fjölmiðla, hlusti ekki á og lesi ekki
íslenzkuþættina. Reyndar grunar mig fast-
lega, að svo sé. Finnst þá sumum líklega
skárra, að þessir sjálfsögðustu nemendur
þáttanna, fjölmiðlungarnir, standi sig svona
illa fremur vegna skrópa en heimsku. Reyni
fjölmiðlafólkið að notfæra sér þættina, er
sannarlega sorglegt, að það skuli ekki taka
neinum framförum. Þá hlýtur íslenzkan að
hafa verið svo slæm í upphafi, að of seint
er orðið að laga hana hjá því. En af hveiju
fór þetta fólk þá í fjölmiðlastarf, fyrst það
hafði ekki betra vald á íslenzku, sjálfu at-
vinnutækinu? Langar nokkum til þess að
verða smiður, sem aldrei veldur hamrinum
eða hittir ekki á naglann? Verði maðurinn
samt smiður, ætti hann að sjá sóma sinn í
því að hafa verkfærin í lagi og læra að nota
þau á réttan hátt. Því miður er því ekki allt-
af að heilsa hjá fjölmiðlungum, og er það
furðu mikið virðingarleysi við sjálfan sig,
starf sitt og þjóðina, sem er væntanlega að
lesa og hlusta. Svo étur hver eftir öðrum
alla vitleysuna, og verst eru áhrifin á bömin,
sem eiga ekki aðeins að erfa landið, heldur
einnig íslenzka menningu. Orðkækir breiðast
hratt út meðal fjölmiðlunga, því að hver apar
eftir öðmm í hugsunarleysi og andleysi, og
em mörg dæmi þess á síðustu ámm.
Ein orsök þessa aumingjalega og ruglaða
tungutaks virðist mér blátt áfram vera sú,
að fólkið hafi lesið svo lítið á og í íslenzku,
áður en það hefur störf, nema þá einhveija
lítilfjörlega texta, (og á eftir er það um sein-
an vegna tímaleysis), og á ég þá ekki endi-
lega við gömlu bamaskólamálfræðina, hvað
þá hið sígilda rit og hina miklu meistara-
smíð dr. Björns Guðfinnssonar, íslenzka
málfræði handa skólum og útvarpi, heldur
hið almenna lestrarefni hvers þess, sem Is-
lendingur vill kallast, svo sem fornsögur,
Sturlungu, Biskupasögur, fornaldarsögur,
þjóðsögur, kveðskap og t.d. Þúsund og eina
nótt í þýðingu Steingríms J. Thorsteinssonar.
Verst er þó sú tilhugsun, að hér sé ekkert
hægt að gera; engin íslenzkukennsla komi
að gagni úr því, sem komið er. Hið slappa
tungutak og aulalega málfar virðist sumu
fjölmiðlafólki svo eðlilegt og inngróið, að
lækning sýnist útilokuð. Hnignunin stafar
af því, að tilfinningin fyrir málinu hefur
sljóvgazt ört á undanfömum árum. Þegar
auðheyrt er af framburði eða greinilegt af
afbökun á orði eða orðasambandi, að mæl-
andi eða skrifandi veit ekki, hvernig málið
er hugsað, em það augljós dauðamerki á
hveiju tungumáli, — eða eigum við að segja
forstigseinkenni. Orð em notuð í rangri merk-
ingu, af því að þau em ekki lengur gagnsæ.
Uppmni þeirra em fallinn í fyrnsku og
gleymsku, svo og fmmmerking, samsetning,
orðsifjatengsl og tenging við önnur orð.
Hvað á að segja um blaðamenn, atvinnu-
blaðamenn, sem mgla sífellt saman merking-
um orðanna „eintak“ og „tölublað"? Þegar
ég sá þetta fyrst fyrir fáeinum ámm, hélt
ég, að um mistök í eitt skipti hlyti að vera
að ræða, en síðan hef ég bæði heyrt og séð
þennan undarlega mgling flölmiðlunga á ein-
földum hugtökum, sem ættu að vera þeim
töm.
Það em raunar fleiri en blaðamenn, sem
kunna ekki á verkfærin sín og sýna sérgrein
sinni litla virðingu. Skákfréttamenn og skýr-
endur segja oft frá því, að skákmaðurinn
hafi „leikið þessum leik“ (í þágufalli). Til
skamms tíma vissu allir, lærðir sem leikir,
að leik er leikið í þolfalli („ég lék þennan
leik“), en hins vegar er taflmanni leikið í
þágufalli. Þarna er verið að gera móðurmál-
ið fátækara og flatara.
Þeir, sem skrifa mest á móti kjarnorku-
sprengjum, þekkja ekki allir óvin sinn (og
reyndar okkar allra hinna líka, takk) betur
en svo, að þeir kunna ekki að beygja hann,
þ.e. vita ekki, hvemig beygja á orðið
„sprengja" í öllum föllum. Er það svona erfitt?
Einkennilegt er það og, að sumir (flestir?)
þeirra, sem hamast nú um mundir mest gegn
sifjaspellum, virðast ekki betur að sér en
svo, þótt með háskólapróf séu í fræðum þess-
um, að þeir vita ekki, hvað orðið þýðir, og
fara að auki rangt með það. Þeir halda nefni-
lega, að þetta sé eintöluorð, helzt alltaf með
greini („sifjaspellið"!), viðhaft um hvers kon-
ar kynmök gamalla karlhrúta og smátelpna.
Og ekki þreytast íþróttafréttaritarar á að
tala og skrifa um allar keppnimar.
Stundum heyrist, að ekki eigi eða megi
spoma við þessari „þróun" málsins niður á
við. Málið verði að lifa „eðlilegu og óhindr-
uðu“ lífi, eins og villidýr í skógi. Vitanlega
breytast tungumálin, en það er skylda núlif-
andi Islendinga að stuðla að því, að sú þróun
verði eðlilegt og lifandi framhald af tungu
forfeðranna, því að hvernig eiga böm okkar
og afkomendur þeirra að réttlæta sjálfstæða
tilvist sér-íslenzkrar þjóðar með eigin menn-
ingu, ef við glutmm móðurmálinu niður?
Látum alltaf undan lágkúmnni? Á þvi stend-
ur og fellur íslenzk menning. Glatist tungan,
hverfur mikill hluti íslenzkrar menningar um
aldur og ævi, og þá er ekkert sjálfsagt leng-
ur að halda hér uppi sjálfstæðu ríki með eig-
in lögum og þjóðskipulagi, enda líklega þá
heldur engin löngun til þess lengur. Bezt að
hnýta sig fastan í taglið á feitasta og frek-
asta hrossinu, sem þá verður að traðka um
heiminn.
Ábyrgð fjölmiðlamanna er mikil, því að
þeir em fyrirmynd og uppalendur, hvort sem
þeim líkar betur eða verr (eða gera sér það
ljóst), ekki sízt hjá þjóð, sem les jafnmikið
af blöðum og tímaritum og við gemm, að
ógleymdri mikilli notkun á útvarpi og sjón-
varpi.
Hinni lélegu málkennd þeirra veldur innri
meinsemd, sem er málinu miklu hættulegri
en hmflur og skurfur af völdum skandínav-
ísku eða skammlíf sníkjudýr af enskum ætt-
um. Það er eins og málið sé að leka niður
af sjálfu sér. Sumir málvísindamenn virðast
telja það „eðlilega þróun", en þeir hafa líka
látið sig fljóta með tímabundnum tízku-
straumi í fræðunum og halda, að þeir eigi
aðallega að vera á móti málfræði.
Ég skýt því hér inn, að þrátt fyrir mikið
tal nú um ensk áhrif á tunguna, sé ég ekki
betur en skandínavísk áhrif séu meiri og
hættulegri, þótt skrítið sé. Úr enskunni koma
eignarfallarunumar og nafnorðafjöldinn (á
kostnað sagnorða) í þýðingum og endursögn-
um fjölmiðlunga, en þannig talar sem betur
fer varla nokkur maður. Skandínavísku áhrif-
in eru auðsæ bæði í talmáli og ritmáli, en ef
til vill er þetta sjálfstæð þróun í íslenzku,
sem hefur áður gengið yfir á Norðurlöndum.
Ekki er það betra.
Ofan á allt þetta bætist, að mikið af „vönd-
uðu“ ritmáli er svo stirðbusalegt og tilgerðar-
legt, að engu tali tekur, einkum þegar sér-
fræðingar skrifa um sérgrein sína, eins og
lesa má í mörgum tímaritum. Þeim er ósýnt
um að skrifa íslenzku, hefði einhvern tíma
verið sagt, en það er því miður eitthvað miklu
meira að.
Mönnum sést yfir það, hve tungumál eru
fljót að týnast. Hafi menn lesið mannkyns-
sögu, sjá þeir ekki oft minnzt á slíka hluti,
því að það þykir ekki frásagnarvert, þótt
nokkur tungumál hverfi algerlega og gleym-
ist á hverri öld. Samt er það staðreynd, sem
gildir jafnvel um bókfestar tungur fyrrum
fjölmennra og voldugra þjóða. Þær hurfu úr
sögunni með þjóðtungu sinni. Slíkar sögur
eru alltaf og alls staðar að gerast í heimin-
um. Fari illa hér, getur svo farið, að íslenzka
verði annað hvort að víkja fyrir flatri „ný-
-íslenzku" (sbr. ný-grísku), sem líkist
skandínavísku, eða heimsmálinu ensku, sem
virðist vera íslendingum auðlærð. Hræðilegir
atburðir í heimsmálum gætu líka leitt til
þess, að af pólitískum ástæðum yrði hér enn
önnur tunga ráðandi (sbr. dauðastríð eist-
nesku, lettnesku og jafnvel úkraínsku).
Magnús ÞÓRÐARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. ÁGÚST 1988 3