Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1988, Blaðsíða 5

/ íslenzka samfélaginu á 19. öld var engin gjá á milli presta og bænda og því
var engin félagsleg forsenda fyrir trúarlegri vakningu meðal bænda, sem beind-
ist gegn veldi presta. Þessi teikning eftir erlendan ferðamann er af prestinum
á Þingvöllum 1844-78.
Öll áherzlan var lögð á að sameina og fylkja þjóðinni undir merki sjálfstæðis-
baráttunnar og að sýna hver þjóðarviljinn væri í þjóðfrelsismálinu. Teikningin
er af fólki á áheyrendapöllum Alþingis, þar sem konur jafnt sem karlar fylgd-
ust með umræðum.
ef ekki til skaða. Það hefði farið illa ef
menn hefðu eytt orku sinni í það að deila
um trúmál í stað þess að standa saman um
stefnu leiðtoganna. Það er mikilvægt í þessu
sambandi að það voru einmitt þessir leið-
togar sem áttu eða ritstýrðu þeim blöðum
og tímaritum sem alþýðunni bárust. Trúar-
legar vakningahreyfingar, eins og þær gerð-
ust á hinum Norðurlöndunum, hefðu hæg-
lega getað beint sjónum manna frá mikil-
vægi hinnar pólitísku og þjóðemislegu vit-
undar sem sjálfstæðisbaráttan byggði á.
Pólitískar og þjóðréttarfræðilegar for-
sendur þessa viðhorfs voru að sjálfsögðu
að íslenskir stjómmálamenn og jafnvel emb-
ættismenn viðurkenndu ekki gildi gmndvall-
arlaganna dönsku á íslandi. Þetta þýddi að
trúfrelsisákvæðin í stjómarskránni höfðu
ekki lagagildi samkvæmt skilningi _þeirra.
Menn héldu í einveldi konungs á Islandi,
þó svo að hann hefði lagt það niður og vildu
semja við hann beint um þjóðréttindi til
handa íslendingum. Konungur var verndari
hinnar einu sönnu lúthersku trúar og Al-
þingi kolfelldi tvisvar sinnum bænaskrár um
trúfrelsi á íslandi þar til konungi þóknaðist
að innleiða það með stjómarskránni 1874.
íslendingar vom þá svo uppteknir af þjóð-
réttarlegum ákvæðum að þeir tóku vart
eftir þessu atriði varðandi trúna og Alþingi
skirrðist við að koma trúfrelsi í framkvæmd
með sérstökum lögum þangað til að lög um
utanþjóðkirkjusöfnuði vom sett árið 1886.
En það er einmitt á níunda áratugnum sem
viðhorfín breytast að þessu leyti og ýmsir
af heitustu þjóðfrelsissinnum fara að gagn-
rýna kirkju og trú. Má hér nefna Jón Ólafs-
son, Þorstein Erlingsson og leiðtoga frelsis-
hreyfíngar Þingeyinga.
Engin Gjá Milli
PrestaOgBænda
Hitt atriðið sem lokaði íslensku samfélagi
fýrir nýjum trúarlegum straumum var þjóð-
félagsgerðin. í bændasamfélaginu urðu
íslenskir prestar tengiliður milli leiðtoga
sjálfstæðisbaráttunnar í Kaupmannahöfn og
bænda á íslandi. Til þess vom þeir að flestu
leyti vel fallnir. Prestastéttin var langfjöl-
mennasta embættismannastéttin og því í
nánum tengslum við alþýðuna. Það var eng-
in gjá milli presta og bænda eii^s og Gunn-
ar Karlsson benti réttilega á í fyrirlestri
sínum hér fyrir viku. Það var því engin fé-
lagsleg forsenda fyrir trúarlegri vakningu
meðal bænda sem beindist gegn veldi presta.
Það má aftur á móti tala um gjá milli presta
annars vegar, og mikils hluta bænda og
verkafólks í landbúnaði hins vegar, á hinum
Norðurlöndunum. Prestar vom þar betur
settir efnahagslega og undantekningarlítið
háskólamenntaðir og mynduðu þar greini-
lega yfírstétt. En á Islandi var hins vegar
lítill eða enginn munur á presti í lélegu
brauði sem hafði útskrifast úr heimaskóla
og vel menntuðum bónda. ;
Fram um 1880 vom prestar. í forsvari
fyrir flestum framfaramálum í sveitum
landsins, svo sem bindindisfélögum, búnað-
arfélögum, verslunarfélögum o.s.frv. Öll
miðuðu þessi félög að sama marki og
pólitíska þjóðemishreyfingin, að leggja
efnahagslegan og félagslegan gmndvöll að
sjálfstæðri þjóðmenningu.
íslensk menning á þessum tíma tilheyrði
sveitunum og þá gegndu prestarnir lykil-
hlutverki ekki aðeins varðandi trúmálin
heldur og flest mál sem tengdust viðgangi
og viðhaldi þess samfélags. Félagslegt
taumhald var að miklu leyti í þeirra verka-
hring, þeir höfðu eftirlit með að lögum um
fræðslu bama væri fullnægt, gáfu vottorð
um hegðun vinnuhjúa, ferðir lausafólks,
bólusetningu og samningu verðlagsskrár svo
eitthvað sé nefnt. Oft komu fram tillögur,
jafnvel á Alþingi að þeim sem lærðu til
prests yrði gert að taka námskeið í lækning-
um áður en þeir fengju vígslu. Það er því
skiljanlegt að leiðtogar sjálfstæðisbarátt-
unnar skyldu í upphafi hafa það sem eitt
af aðalstefnumálum sínum að koma á fót
innlendum prestaskóla; sem og varð árið
1847.
Guðfræðileg réttlæting þessa samfélags
birtist e.t.v. hvað skýrast í fræðum Lúthers
hinum minni sem hvert mannsbam var lát-
ið læra utanað. Þar er lögð áhersla á hlýðni
og undirgefni við hin veraldlegu yfírvöld,
hina andlegu stétt, þ.e.a.s. prestana og hús-
bænduma og þá að sjálfsögðu fyrst og
fremst bóndann — bústólpann. Sérstök
áhersla var lögð á að innræta vinnuhjúum
og bömum þessa trúrænu siðfræði.
ÁHRIF FRÁ BRANDES
OG FLEIRA NÝTT
Upp úr 1880 fara forsendur þessa sveita-
samfélags að bresta. Fólki fjölgar en prest-
um fækkar. Þeir geta ekki sinnt öllum þeim
hlutverkum sem löggjafinn og staðbundnar
félagshreyfingar gáfu þeim. Það verður
verkaskipting og sérhæfing sem kemur
skýrast fram í þéttbýlinu. Við sjávarsíðuna
rísa upp ný samfélög, oft utan við eða í
lausum tengslum við hið hefðbundna félags-
lega taumhald kirkju og presta. Þjóðfélagið
opnast fyrir margvíslegum og oft mótsagn-
arkenndum áhrifum utan frá, gömul gildi
og verðmæti em tekin til endurskoðunar.
Mörgum finnst að grundvöllur samfélagsins
og siðmenningarinnar sé að riðlast og að
kirkjan gegni ekki hlutverkum sínum sem
skyldi. Ef dæma má af blöðum frá þessu
tímabili, þá virðist frá því um 1880 að þeirri
skoðun vaxi fylgi, að það ríki ófremdar-
ástand í andlegum málum á íslandi.
Við þetta bætist að íslenskir stúdentar í
Kaupmannahöfn verða fyrir miklum áhrif-
um af Georg Brandesi, en hann hélt fram
algjörlega andstæðum skoðunum við þau
gildi sem kristin sveitamenning á íslandi
byggði á. Brandes heillaði íslenska stúdenta
í Kaupmannahöfn síðustu tvo áratugi 19.
aldar og hafði mikil áhrif á lífsskoðanir
þeirra. Hann hafði farið lofsorðum um forna
menningu íslendinga og bókmenntir ogjafn-
vel sagt á stúdentasamkomu að hann vildi
fremur vera Islendingur en Dani. Þetta
gátu íslenskir stúdentar ekki staðist og
Brandes varð átrúnaðargoð þeirra. Auk
þess var hann erkióvinur dönsku íhalds-
stjómarinnar sem var hemill á allar kröfur
íslendinga til aukins sjálfræðis. Á þessum
tíma voru við nám í Kaupmannahöfn menn
eins og Jón Helgason og Haraldur Níelsson
sem báðir urðu prestaskólakennarar svo og
Friðrik Friðriksson leiðtogi KFUM. Ætla
má að þessir menn hafi ekki farið varhluta
af þeim andkirkjulegu áhrifum sem frá
Brandesi stöfuðu þó þeir brygðust við þeim
hver á sinn hátt eins og síðar kom fram.
En það er athyglisvert hve lítið var gert
tvo síðustu áratugi 19. aldar af hálfu presta
og guðfræðinga til þess að takást á við
nýjar aðstæður og undirbúa guðfræðileg
átök við nýjan tíma, sein fólu í sér nýjar
spurningar og vandamál. í guðfræðinni var
reynt að halda í horfinu allt fram undir alda-
mótin, þrátt fyrir allt tal um ófremdar-
ástand. Matthías Jochumsson, sem farið
hafði víða og var næmur fyrir nýjungum,
varð t.d. að þola áminningu kirkjuyfirvalda
fyrir guðfræðilegar skoðanir sem ekki sam-
rýmdust réttrúnaðinum. Þó verður það að
segja guðfræðingunum og kirkjunni til máls-
bóta að ísland var enn bændasamfélag.
Aldamótaárið bjuggu enn yfír 80% þjóðar-
innar í dreifbýli. Einhæfni og einleitnin var
enn áberandi einkenni á menningu og and-
legu lífí þjóðarinnar.
En byltingin var á næsta leiti.
Nýjar Hreyfingar
Þegar við athugum hvenær hinir nýju
straumar og stefnur í trúmálum sem skutu
rótum í íslensku samfélagi, koma til lands-
ins er athyglisvert að það er á 15 ára tíma-
bili sem þetta gerist.
Ég mun hér takmarka mig við Reykjavík,
en þar var grundvöllurinn bestur fyrir hinar
nýju hreyfingar.
Árið 1895 komu kaþólikkarnir aftur til
landsins og settust að í Landakoti. Þeir
stofnuðu skóla og sjúkrahús, en söfnuðurinn
var lítill fyrstu áratugina og stór hluti hans
útlendingar.
Sama ár kom Hjálpræðisherinn og vakti
töluverða athygli með framferði sínu. Herinn
átti erfitt uppdráttar ekki síst vegna þess
að liðsforingjamir vom danskir og náðu
sjaldan valdi á íslenskri tungu. Herinn náði
aðallega til fólks af verkalýðs og sjómanna-
stétt og þeirra sem vom á einhvem hátt
utanveltu við samfélagið.
Árið 1896 kom sænski aðventistatrúboð-
inn David Östlund sem gerðist mjög at-
hafnasamur og lagaði sig fljótt að íslenskum
aðstæðum.Um tíma leit svo út að aðventist-
um yrði töluvert ágengt í Reykjavík og starf-
semi þeirra hagnaðist af þeirri fríkirkju-
hreyfíngu sem var í bænum á þessum ámm.
En atvikin höguðu því þannig að söfnuður-
inn_ klofnaði og einangraðist.
Árið 1897 kom svo Friðrik Friðriksson
frá Kaupmannahöfn með þann ásetning að
stofna kristileg unglingafélög...
Georg Brandes heillaði íslenzka stúd-
enta í Kaupmannahöfn síðustu tvo ára-
tugi 19. aldar og hélt fram skoðunum,
sem voru algjörlega andstæð gildum
kristinnar sveitamenningar á íslandi.
1899 var fríkirkjusöfnuðurinn stofnaður
í Reykjavík, lútherskur söfnuður, sem sagði
sig úr lögum við Þjóðkirkjuna.
Sama ár fór Jón Helgason að birta greina-
flokk þar sem hann setti fram sjónarmið
ftjálslyndu guðfræðinnar þýsku og biblíu-
gagnrýni. Á nokkmm ámm náði þessi stefna
miklum áhrifum meðal íslengkra presta.
Þessi stefna varð einnig fyrir áhrifum frá
Englandi sem gerði það að verkum að hún
varð ekki eins gagnrýnin á það yfimáttúm-
lega í Biblíunni og kristnidómnum. Hér
komu einnig til óbein áhrif frá spíritisman-
um.
1901 kom Sigurbjörn Ástvaldur Gíslason
heim frá árs dvöl í Danmörku þar sem hann
hafði kynnt sér starfsemi Heimatrúboðsins.
Var hann styrktur af Dönum til þess að
koma slíku starfi á hér heima, en varð lítið
sem ekket ágengt í því efni. Hann hafði
þó töluverð áhrif ekki síst sem ritstjóri kristi-
legs tímarits, Bjarma, um áraraðir.
1904 hcfyast svo sálarrannsóknir með
stofnun Tilraunafélgsins eins og ég get
nánar um hér á eftir. Þar með var hinni
áhrifamiklu spíritísku hreyfíngu hrundið af
stað.
1912 var fyrsta guðspekistúkan stofnuð
í Reykjavík og árið 1922 höfðu um 270
menn og konur gerst félagar, sem var
heimsmet miðað við höfðatölu.
- NIÐURLAG í NÆSTU LESBÓK.
Höfundur er doktor i félagsfræði og kand. the-
ol. Hann er kennari við guðfræðideild háskól-
ans í Lundi i Svíþjóð. Grein þessi er erindi, sem
hann flutti á málstofu Heimspekideildar Há-
skóla íslands 19. febrúar 1987.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. SEPTEMBER 1988 5