Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.1989, Blaðsíða 4

Víkingamir koma
Hér er um að ræða langsamlega yfirgrips-
mestu sýningu, sem sett hefur verið upp hér
á landi á munum, sem tengjast lifnaðar-
háttum á víkingatímanum. Svo margs hafa
menn orðið vísari um daglegt líf norrænna
Um sýningu í Norræna
Húsinu og
Þjóðminjasafninu, sem
opnuð verður í dag á
munum frá
Víkingasafninu í Jórvík
á Englandi og sýnir
daglegt lif á
víkingatímanum. Þessi
sýning er upp komin
fyrir frumkvæði Knuts
Odegárds, forstjóra
Norræna Hússins, og er
síðasta sýningin, sem
hann stendur fyrir í sinni
stjómartíð.
manna, sem settust að í Jórvík á Englandi,
eftir uppgröft fomleifanna í Coppergate og
víðar í bænum nú fyrir fáum árum. Norræn-
ir menn á víkingatímanum hafa kannski
nokkuð einhliða verið túlkaðir sem grimmd-
arvargar, sem drápu sér til skemmtunar.
Rétt er að stundum var slóð þeirra blóðug
og grimmdarleg voru þeirra fyrstu spor á
Englandi, þegar þeir gerðu árásina á Lindis-
fame, sem markar upphaf víkingaferða í
vesturveg.
En uppgröftur á heilum götum í Jórvík
hefur leitt í ljós, að norrænir menn voru
kannski fyrst og fremst iðjusamir hagleiks-
menn. Fjölskyldur bjuggu þröngt við kröpp
kjör; miðað við nútímafólk voru þetta lág-
vaxnir menn, meðalævin var stutt og hvim-
leiðir kvillar eins og ormaveiki hijáði fólk.
Á 250 árum frá upphafi víkingaldar til
loka hennar, þróuðust Norðurlönd úr heið-
ingjabyggðum, óþekktum og skipulagslaus-
um undir stjóm héraðshöfðingja og smá-
kónga, í þijú mikil veldi þjóðkonunga, full-
gild ríki í kristinni menningu Evrópu.
Ævintýraþrá norrænna manna á þessum
tíma er talin vera einsdæmi í Evrópu og sú
ævintýraþrá leiddi m.a. af sér innrásina í
England og síðar landnám í Jórvík. Frá sjón-
arhóli Engilsaxa hafa það verið skelfilegir
menn, sem komu á skipum sínum úr austri.
Svo segir m.a. í annál frá árinu 793:
„Þetta ár birtust skelGleg teikn yfir Norð-
imbralandi og skelfdu mjög fólkið. Þetta
voru hræðilegir hvirfilvindar og eldingar og
grimmir drekar sáust fljúga um loftið. Mik-
il hungursneyð fylgdi rétt á eftir þessum
teiknum og nokkru síðar, 8. júní sama ár,
unnu heiðnir menn hin hörmulegustu her-
virki og eyddu Guðs kirkju í Lindisfame
með ránum og manndrápum. “
Það er svo rúmum 70 ámm síðar, árið
866, að Danir ráðast inn í Jórvík, hertaka
bæinn og setjast þar að til langframa. Og
hvað gerðu þeir þar, þessir skelfílegu menn?
Eftir því sem bezt er vitað, gerðust þeir
enskir í háttum, tóku upp rólega lifnaðar-
hætti við handiðnir og kaupskap, enda varð
Jórvík þýðingarmest verzlunarmiðstöðva.
Þessir innrásarmenn urðu smám saman
kristnir eða hálfkristnir, svo sem sjá má á
legsteinum, þar sem krossmark er efst, en
heiðnar skreytingar og fléttur neðantil.
Hugmyndin að sýningunni varð til þegar
British Council bauð forstjóra Norræna
Hússins til Englands 1985. Þá ræddi hann
málið við forráðamenn Yorkshire-safnsins
og York Archeological Trust. Þegar ljóst
var að verkefnið yrði ofvaxið Norræna Hús-
inu einu, lá beinast við að leita samvinnu
við Þjóðminjasafna íslands og niðurstaðan
varð sú, að þessar stofnanir standa saman
og eiga jafnan hlut í sýningunni og njóta
auk Jiess raunarlegs framlags British Coun-
cil. I tilefni sýningarinnar kemur út vönduð
sýningarskrá, sem í rauninni er heil bók,
og hefur Aðalsteinn Davíðsson haft umsjón
með henni. Greinin sem hér birtist um Jórvík
víkinga er fengin úr sýningarskránni; jafn-
framt birtist hér hluti af skránni yfír sýning-
armuni og bregður hún ljósi á, hversu geys-
islega fjölbreytt þessi sýning er.
Gísli Sigurðsson
I
J órv ík
víkinga
að var mikið áfall fyrir engilsaxneska kon-
ungsríkið í Norðimbralandi þegar víkingar
lögðu undir sig Jórvík 866 því að í Jórvík
sátu bæði konungur Norðimbra og erkibiskup.
Fall Jorvíkur sameinaði um tíma þá hópa sem
Eini staðurinn þar sem
nú er að finna hina fornu
íbúa Jórvíkur er í
kirkjugörðum
borgarinnar þar sem
bein þeirra hafa verið
grafin upp. Þessi bein
sýna að almenningur bjó
við erfið kjör. Við
sultarkjör varð fólkið
lágvaxnara,
meðalkarlmaður var
169.3 sm en meðalkonan
157.4 sm. Meðalævin
var líka skemmri en nú,
27% íbúa í Jórvík dóu í
barnæsku og aðeins 9%
náðu 60-70 ára aldri.
Eftir DOMENIC TWEEDLE
höfðu barist um hásætið í Norðimbralandi,
árið 867 tóku þeir höndum saman og réð-
ust á víkinga. Leikar fóru þannig að Engil-
saxar voru gjörsigraðir, konungsefnin tvö
voru drepin og engilsaxneskt konungdæmi
í Norðimbralandi leið undir lok. í staðinn
kom konungdæmi víkinga utan um Jórvík;
margir danskir víkingar settust þar að og
þama ríktu höfðingjar af norsku konungs-
ættinni.
Fomleifar benda til þess að víkingar hafí
endurskipulagt borgina. Þeir virðast hafa
afmáð verslunarbyggð Engijsaxa á eystri
bakka ármóta Foss og Ouse. í staðinn reistu
þeir nýja byggð þar sem fyrir stóð dómkirkj-
an og konungshöllin utan við gamla róm-
verska virkið. En hvemig var daglegt líf í
Jórvík? Nýlegar fomleifarannsóknir með
uppgreftri, einkum við Coppergate 16-22,
hafa varpað algerlega nýju ljósi á víkinga-
tímann í Jórvík og í fyrsta sinn er hægt
að vænta svars við ofangreindri spumingu.
Hjarta Jórvíkur lá milli ánna Ouse og
Foss en til suðvesturs var síðan önnur meg-
inbyggð, handan við Ouse. Þessi tvö megin-
hverfí borgarinnar vom tengd með timbur-
brú sem stóð á um það bil sama stað og
núverandi brú á Ouse. Þetta var eina brú
á ánni innan borgar.
KOPPARAGATA
OG Guðrúnargata
Hvomm megin árinnar var gatnanet sem
lá niður að brúnni. Götur frá víkingatíma
má oft þekkja aftur á nafninu því að mörg
nöfn koma af fomum norrænum nöfnum.
Til dæmis er nútímaheitið Coppergate mnnið
af fomu, norrænu nafni, Kopparagata, en
Brot af skreyttum söðulboga frá 10. öld.
við þessa götu störfuðu rennismiðir (kopp-
ari=rennismiður). Aðrar götur vom kenndar
við einstaklinga, t.d. Goodramgate (Guðrún-
argata) eða við eitthvert sérkenni sitt; Mickle-
gate, Miklagata, sem væntanlega hét svo
fyrir það að vera breiðari og meiri en aðrar
götur.
Bestu dæmi um venjuleg hús í Jórvík em
frá uppgreftrinum í Coppergate. Hér vom
fyrstu skákimar afmarkaðar um 935. Þær
vom um 7 metra breiðar og stefndu frá göt-
unni á ánni Foss. Tágagirðingar vom á milli
lóða. Á hverri lóð var rétthymt hús með
veggjum sem fléttaðir vom með tágum
(undnir tágum) og sneri gafl út að götu. í
miðju húsi var rétthymt eldstæði í gólfí, af-
markað með steinum, tígulsteini úr róm-
verskum rústum eða jafnvel með spýtum.
Þessum húsum úr tágafléttum var haldið
við eða þau endurbyggð þangað til um 975
þegar í stað þeirra komu hús úr stöfum með
liggjandi plönkum. Enn sem fyrr snem húsin
göflum út að götu en vom nú að nokkm
niðurgrafin. Oftast stóðu tvö hús á hverri
lóð. Húsið nær götunni var líklega íbúðar-
húsið en verkstæðið stóð þá fjær götunni.
Þessi hús héldust í sama stíl fram til 1100.
Á tímum víkinga vom bakgarðamir, sem
lágu niður að ánni, fullir af sorpgryfjum og
rotþróm, misjafnlega stómm, sumar gryfjur
vom jafnvel klæddar innan með tágum.
Þama vom líka vatnsbmnnar og sorphaug-
ar heimilisins(?)
Hins vegar vitum við lítið um hús höfð-
ingja eða hallir konunga. Nafnið Konung-
storg (King’s Square) bendir til þess að á
þeim slóðum hafí búið konungurinn í JÓrvík.
Við vitum að jarlar, sem eftir 954 stýrðu
Jórvík í umboði konunga Vestur-Saxa,
bjuggu á svæðinu Jarlsborg (Earlsborough)
norðvestan borgarveggja. Þar stendur enn
kirkja Ólafs helga á grimni kirkju sem jarl-
inn Siward (? Sigurður) reisti 1050.
Þessar hallir vom líklega byggingaklasar
með óreglulegri skipun utan um húsagarða,
sumar byggingar hafa t.t.v. verið úr steini
en flestar líklega úr timbri. Einu steinhús
önnur vom kirkjumar sem vom að stærð
allt frá dómkirkju erkibiskupsins í JÓrvík
niður í litlar sóknarkirkjur eins og St. Hel-
en’s-on-the-Walls. Af 10-15 kirkjum víkinga-
aldar í Jórvík stendur nú aðeins uppi tum
St. Mary Bishophill Junior, en sú kirkja var
byggð um miðja elleftu öld.
Þegar víkingar lögðu undir sig Jórvík
hjuggu þeir ekki niður íbúana fyrir úlf og
öm heldur tóku þeir einfaldlega stjóm borg-
arinnar sér í hendur. Norrænir aðkomumenn
bjuggu innan um Engilsaxa og tóku sér engil-
saxneskar konur. Þetta gekk snurðulausar
vegna þess að víkingar og Engilsaxpr skildu
hvorir aðra, tungumálin tvö vom náiskyld og
hvort tveggja málið hefur hljómað á götum
Jórvíkur.
SultarkjörOg
MANNSÆVIN STUTT
Eini staðurinn þar sem nú er að fínna hina
fomu íbúa Jórvíkur er í kirkjugörðum borgar-
innar þar sem bein þeirra hafa verið grafín
upp. Þessi bein sýna að almenningur bjó við