Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.1989, Blaðsíða 7

Á Víkingasafhinu í Jórvík er reynt að bregða upp lifandi umhverS með því að
myndir af fólki eru settar á svið eins og hér sést og bregður það Ijósi á búninga
fólksins og hvað það hafði í kringum sig. Það er hinsvegar til lýta á þessu safhi,
að mannamyndirnar eru ólistrænar og viðvaningslega gerðar. Þetta form er þó
ekki haft á sýningunni hér.
af spónum. Meðal þess sem fannst þar voru
verkfæri rennismiðsins, hálfsmíðaðir gripir,
kjamar renndir innan úr bollum og skálum
og jafnvel hlutar úr rennibekk.
En við Coppergate bjuggu einnig aðrir
handverksmenn, menn sem bjuggu til marg-
litar og gljáandi perlur úr rafí og svartarafi.
Smiðir sem smíðuðu kamba úr hjartarhom-
urr aðrir gerðu skó, belti og hvers konar
fatnað úr leðri. Þar vom einnig smiðir sem
smíðuðu alls konar eggvopn, hamra, axir,
skæri, sköfur og skólpa jafnt sem hvers-
daglega hluti eins og hjarir, lása, lykla og
suðupotta. Þama vom gullsmiðir sem
smíðuðu brjóstnælur, fíngurbauga og arm-
bauga úr gulli, silfri, kopar og tini. Mesta
athygli vekja myntsláttumennimir — tveir
myntsteðjar (stansar) hafa fundist og svo
nokkrir blýrenningar sem hafa verið notaðir
til prófunar á steðjunum áður en farið var
að slá með þeim mynt.
Til að fullnægja þörfum handverksmanna
varð að flytja alls konar hráefni til borgarinn-
ar: málmgrýti, rádýrshom, húð af nautgrip-
um og sauðfé, raf og svartaraf og hvers
konar við: eik, elri, ask og víði. Sumar vömr
bámst um langan veg: gimsteinar, vín og
kvemsteinar frá Rínarlöndum, heinarbrýni
frá Noregi, raf frá ströndum Eystrasalts,
gimsteinar frá Skotlandi og írlandi, silki frá
Mikiagarði (Konsantínópel?) eða af fjarlæg-
ari slóðum og jafnvel gljáskel frá Rauðahafí
og mynt frá Samarkand.
Það hefur verið margt um kaupmanninn
á markaðstorgunum í Jorvík. Gjaldmiðillinn
var silfur vegið á litlar vogir sem menn bám
,í pússi sínu. Jafnvel silfurpeningamir, sem
slegnir vom við Coppergate, vom vandlega
vegnir og metnir.
Flestar stundir dagsins, sem verkljóst var,
hafa íbúar Jórvíkur þurft að vinna hörðum
höndum til þess að framfleyta sér því að
persónulegir munir, sem fundist hafa við
uppgröftinn, hafa ekki bent til neinna vem-
legra auðæfa þótt margir hlutir hafi fundist
og sumir stásslegir. Engu að síður höfðu
menn tíma til þess að rétta úr bakinu. Bók-
menntir og sagnfræðiheimildir votta að
íþróttir og útivist eins og hlaup, stökk, róður
og siglingar nutu vinsælda. A vetuma var
skemmtun að hlaupa á skautum á ísi lögðum
stöðuvötnum og tjömum sem hafa verið
margar í nágrenni Jórvíkur. Margir ísleggir
hafa fundist í Jórvík. Sem ísleggir vom notað-
ir leggir úr nautum og hrossum. Boltaleikir
vom vinsælir og ekki er ósennilegt að menn
hafí þreytt kappreið eða leitt saman hesta
sína í hestaati utan við borgina. Tvímæla-
laust hafa menn veðjað óspart um leikslok.
Dýraveiðar og fiskveiðar vom skemmtun auk
þess að færa björg í bú.
SÖGU- OG Uóðamenn
Margar tómstundir gáfust um löng vetrar-
kvöld og þá lá betur við að skemmta sér
heima. Að sögn vandlætingarfullra kirkjunn-
ar manna vom norrænir menn drykkfelldir,
matgráðugir og kvensamir. Það var ef til
vill eitthvað til í þessu en Jorvíkingar nutu
þess einnig að hlusta á sögur og ljóð, sitj-
andi við snarkandi eld á vetrarkvöldi, og
þeir lögðu vísnagátur hver fyrir annan. Söng-
ur og dans naut vinsælda og mörg hljóðfæri
hafa fundist í borginni. Einföldustu hljófærin
em litlar flautur úr vængbeinum gæsa og
álfta en þau em hol frá náttúmnnar hendi.
Viðameira hljóðfæri er flauta, röð af götum
í harðviðarkubb, sem enn má ná tónum úrí
Strengjahljóðfæri þekktust einnig. Strengja-
stóll úr viði, sem fundist hefur við Copper-
gate, var hluti hörpu eins og þeirrar sem sjá
má á myndskreytingum (lýsingum) í handrit-
Borðtöfl vom vinsæl, einkum svokallað
hnefatafl. í þeim leik reyndi hnefínn eða
kóngurinn að sleppa af miðju borði út á hom
borðsins. Hnefínn var varinn með töflum sem
vom í sama lit. Andstæðingur, sem hafði
töflur S öðmm lit, reyndi að hindra hnefann
og króa hann af. Hluti af hnefatafli, borð
og töflur úr hjartarhomi og kalksteini, _sum-
ar málaðar rauðar, hafa fundist í Jorvík.
Teningar úr beini hafa e.t.v. verið notaðir
við einfaldasta teningaspil eða við eitthvert
annað tafl en hnefatafl.
Víkingamir sem lögðu undir sig Jórvík
vom heiðnir en langflestir Engilsaxar þar
vom kristnir. Þá eins og á síðari öldum var
það dómkirkjan mikla sem setti svip sinn á
borgina, setur erkibiskups. Það var mikið
klaustur handan við ána Ouse og margar
smærri kirkjur hér og hvar um borgina.
Norrænir landnemar virðast mjög fljótlega
hafa snúist til kristni. Það er enginn stór
heiðingjagrafreitur í Jórvík eins og er í Dyfl-
inni og það er ekki unnt að benda á nema
tvær víkingagrafir. Við báðar þær beina-
grindur lágu munir en þannig var aldrei
búið um lík kristinna manna. Engu að síður
fundust þessi bein í kristnum reit eða í kirkju-
garðinum við St. Mary Bishophill Junior.
Raunar risu margar kirkjur á víkingatí-
manum í Jórvík. Uppgröftur leiðir í ljós að
kirkjumar St. Mary Bishophill Senior og
Junior og St. Clement, Clementhorpe, suð-
vestan við ána Ouse og kirkjumar St. Mary
Castlegate, All Saints Peaseholm Green og
St. Helen-on-the-Walls og St. Ólafskirkja
norðvestan við Ouse vom allar reistar eða
endurreistar á 10. og 11. öld. Þar að auki
benda heimildir til þess að kirkja Krossins
helga, St. Cuthbert, AU Saints Pavement,
St. Andrew og St. Martin le Grand hafí allar
verið komnar til sögunnar við lok víkinga-
tímans og sumar þeirra vom e.t.v. reistar
af víkingum.
Mjög fáir hlutir úr borginni benda til heið-
innar trúar. Mikilvægastur þeirra er mynt-
steðji frá Coppergate sem á er ritað Sankti
Péturs peningur. Þetta gæti tengst dóm-
kirkjunni í Jórvík, sem helguð var Pétri post-
ula, en þvert yfír miðjan peninginn er víking-
asverð og undir því þórshamar.
StíllinnVar
ensk-Norrænn
í list sinni vom víkingar eins og í trú sinni
undir miklum áhrifum Engilsaxa sem þeir
Silkihúfa, hluti af kvenbúningi frá 10.
öld, eitt af því sem uppgröfturinn í
Jórvík leiddi í fjós.
höfðu lagt undir sig og stjómuðu. í ættlönd-
um sínum stunduðu víkingar háþróaða skrey-
tilist, skreytingar þeirra fólust aðallega í
hlykkjuðum, samvöfðum og samfléttuðum
furðudýmm. Plöntuskreytingar vom sjald-
séðar og fáar raunsæislegar myndir með
mönnum.
Þegar víkingar komu til Englands komust
þeir í snertingu við auðuga listhefð.
Engilsaxar skreyttu hluti úr málmi, beini
og tré rétt eins og víkingar og þeir höfðu
íburðarmikil veggteppi og útsaum en þeir
gerðu einnig lýst (myndskreytt) handrit og
veggmyndir og þeri skám út og máluðu
glæsilegar myndir úr steini. Þetta var allt
áður óþekkt meðal víkinga. Engilsaxar höfðu
dálæti á skreytingum með furðudýmm en
þeir höfðu einnig blómafléttur og margbrotn-
ar myndir (?) í málverkum sínum og á högg-
myndunum, einkum til þess að myndskreyta
sögur úr biblíunni.
gröfturinn í Jórvík hefur leitt í fjós,
að svona hafa búningar fólks verið.
í Jórvík er mjög lítið um hreina víkinga-
list — þess í stað var þar frábær sameining
hugmynda Engilsaxa og víkinga og upp kom
ensk-norrænn stíll. Til dæmis gerðu mynd-
höggvarar steinkrossa og legsteina fyrir nýja
höfðingja en skreyttu þá með furðudýmm
þeim, sem norrænir menn höfðu svo mikið
dálæti á, og stundum með myndum úr norr-
ænni goðsögu og áletmnum allt eins og með
biblíusögum. Á Norðurlöndum vom brátt
gerðar steinmyndir að enskri fyrirmynd.
Illu heilli er mikið glatað af list víkinga-
tímans í Jórvík. Horfnar em bækur dóm-
kirkjusafnsins, dómkirkjan frá víkingatím-
anum eins og flestar kirkjur þess tíma í
Jórvík og með þeim veggmyndimar, steindu
gluggamir og allur sá búnaður í veggtjöldum
og skrautmunum sem kirkjumar vom fullar
af. Dauði Eiríks blóðaxar merkti endalok
víkingakonunga í Jórvík. Eftir það stýrðu
Norðimbrajarlar Jórvík í umboði engilsaxne-
skra konunga sem sátu í Winchester syðst í
landinu.
Flestir þessara jarla vom reyndar norræn-
ir að kyni og íbúar borgar þeirrar, sem þeir
ríktu yfír, vom áfram blanda af norrænu
kyni og ensku. Verslunartengslin við Norðurl-
önd vom enn sterk og raunar burðarásinn í
efnahag borgarinnar. í rauninni skipti ekki
um neitt nema stjómendur borgarinnar og
þessi ensk-norræna borg lifði og blómstraði
allt fram til þess að Normannar brjóta undir
sig England 1066.
Atburðir í Ig'ölfar sigurs Normanna bundu
enda á ensk-norræna tímann í Jórvík. Borg-
arbúar gáfust upp fyrir Vilhjálmi konungi
eftir uppreisn, sem fór út um þúfur 1068,
og konungur kom upp virki í borginni. Næsta
ár risu borgarbúar upp aftur og réðust á
virkið. Vilhjálmur konungur kom til baka,
sigraði uppreisnarmenn og reisti annað virki
í borginni. Síðar á árinu kom danskur innrás-
arfloti upp í mynni Humm og enn risu borg-
arbúar gegn Vilhjálmi. Virkin tvö vom lögð
í rúst en í bardögunum var kveikt í borginni
og brann mikill hluti hennar. Vilhjálmur kon-
ungur sneri norður, tók Jórvík enn einu sinni
og bældi niður uppreisnina með mikilli hörku
og vægðarleysi. í þetta sinn vom ýmist
drepnir eða sviptir löndum sínum flestir norr-
ænir höfðingjar sem áður höfðu fengið að
sitja að búum slnum. Ensk-norræna byggðin
var rækilega brotin á bak aftur og lögð í
rúst. Borgin sem Normannar reistu var allt
öðmvísi en Jórvík áður.
Höfundur er forstöðumaður Víkingasafnsins í
Jórvík.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. JANÚAR 1989 7