Lesbók Morgunblaðsins - 18.02.1989, Síða 10

UR GLATK I STUNN I
Aldahrollur
Sigurðar málara
Sigurður Guðmundsson málari (1833-1874) orti
nokkur ljóð í þágu íslenskra þjóðræktarmála og
sjálfstæðis. Metnaðarfyllst er Aldahrollur, heift-
úðug ádrepa sem hann hlóð til höfuðs dönskum
stjómvöldum er svo mótdræg reyndust vilja
söglisrolla eða sögubrot yfir tímabilið 1550-
Um menningaráhuga og
brautry ðj andastarf
Sigurðar málara á sviði
myndlistar vita flestir.
Hitt vita færri, að
Sigurður orti einnig; þar
á meðal heiftúðuga
ádrepu, sem hér birtist.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
hans til að móta sjálfsmynd íslenskrar þjóð-
ar.
Vitað er um ijögur ljóð eftir Sigurð sem
að öliu eða einhveiju leyti hafa komist á
grent til þessa, auk millispils Sigurðar í
Útilegumönnum Matthíasar Jochumssonar
sem er að nokkru í bundnu máli. „Skáld-
hvöt“ birtist í tímaritinu Eimreiðinni 31.
ágúst 1925, rúmlega hálfri öld eftir lát Sig-
urðar. Kvæðið er lofgerð og hvatning, en
misheppnað er það um allt sem gefur kvæði
gildi. „Faldafestir" hans fylgdi ritgerð hans
um íslenskan faldbúnað sem birtist í Þjóð-
ólfi 26. apríl 1862 og er skárra. Kvæðisins
„Skurðskálar" getur Guðrún Borgfjörð í
Minningum sínum og segir það eftir Sigurð
málara. Kvæðið birtist í tímaritinu Baldri
og fjallar um fjárkláðamálið, menn greindi
þá á um hvort lækna skyldi kindur eða
skera. Höfundur nefnir sig Skurð-Grím.
Sigurður undirritaði Aldahroll „Einn
Austanvéri“. Kvæðið ber undirtitilinn Ber-
1871. Það var birt að hluta í Almanaki Þjóð-
vinafélagsins árið 1924, fyrir rúmum 60
árum; fyrsti og annar þáttur (ekki „Skottið“
sem Ólafur Davíðsson kallaði svo). Kvæðinu
var lætt inn í kafla með yfirskriftinni „Inn-
lendur fræðabálkur" — líklega í tilefni af
að hálf öld var þá liðin frá láti höfundarins.
Sjálft ber það ekki yfirskrift í almanakinu
en stutt greinargerð um það og höfund fylg-
ir. Hvað sem kveðskapargildi líður er kvæð-
ið til marks um aldarfar og hugsunarhátt,
tilfínningalíf, ekki eins manns aðeins heldur
einnig þjóðar, sem um aldir hefur þróast
búandi í einangrun og við áníðslu annarrar
ólíkrar þjóðar, búandi í löndum tveim sem
svo ólík eru sem framast getur orðið á jarð-
kringlunni. Ef svipmót hinnar dönsku og
hinnar íslensku þjóðar er hið sama nú og
þegar kvæðið var ort þá hefur skotið undar-
lega skökku við, þá hefur um alda skeið
þjóð blæbrigða, mildi, samlyndis, hóglegra
lífsnautna, sem við nútíma-íslendingar
þekkjum af þessum lyndiseinkennum, beitt
ofriki þjóð einstefnu, hörku, sérsinnis og
Iífslystarleysis; okkar eigin. Kannski að
þjóðimar hafí haft stakkaskipti síðan sam-
bandsrofín urðu, langvarandi umhugsun 19.
aldar íslendinga um Ovininn hafi gert okkur
á 20. öld honum líkan, slíks er dæmi. Og
kann þá Óvinurinn að hafa skapast fyrr á
tíð af ytri skilyrðum fremur en þjóðaróvild
Dana í garð íslendinga þótt „helvískur
Danskurinn" hafí verið kvaddur einn til
ábyrgðar. (Það eru dapurleg örlög að þurfa
að hata Dani, sagði Gísli Brynjúlfsson eftir
að hafa farið um Klampenborgarskóg.)
Víst er að Danir voru af mörgum á ís-
landi hataðir af slíku steigurlæti sem fram
kemur í eftirfarandi kvæði og að hatrið var
raunverulegt og að það hefur orðið lífseigt
þótt ekki sé lengur Dönum bundið.
Sögur segja að eftir árið 1863 hafi á lofti
dómkirkjunnar við Austurvöll bókavörður-
inn Jón Árnason stundum hastað á umsjón-
armann þjóðminjasafnsins inn af er gestir
voru komnir á skörina til Jóns. Var þá Sig-
urður að kveða sér til hita, hið ytra ef ekki
hið innra. Ekki er ólíklegt að sjálfur Alda-
hrollur hafi, þrátt fyrir aðvaranir Jóns
sagnasafnara, smeygt sér inn í hlustir safn-
gesta meðan þeir veltu fyrir sér lúðum
skræðum frammi hjá Jóni:
I.
Islands hrömun allir sjá;
ei þess dylja nokkur má,
það er mannleg þrælaverk
og þursaráð, í illu sterk.
En að hreyfa úldin sár
ódaun vekur, pest og fár,
eins og helvísk eiturglóð
allra við það storknar blóð.
Stjóm í landi öfug er,
aular þverir bauka sér,
valdstjóm rotin, kirkju kvöld?
Kierka rannin smánaröld.
Umsjón vantar alla hér,
ærist ráðlaus dónaher.
Æðisgengin yfirvöld
aulum gefa ráðin köld,
stjómarþrældómsþoku í
þvættist sjónlaus, eins og mý.
Eftirdæmi ærið lök
af sér gefa þvílík hrök;
mistraust allra og sjálfra sín
sótkum drambum út úr skin.
Ritstjóramir rýta hátt,
reka trýnin fram í gátt,
sannleiks flýja sólskin blítt,
saurgum dindli beija títt.
Þjóðarsómi allur er
út úr hrakinn landi hér,
flærðarvanir furtar þá
íjandmönnunum sníkjahjá.
Eins og bleyða ámátlig,
ofaní’ saurinn leggja sig.
Sómann fyrir selja staup;
sámar fyndum þvílík kaup.
Flest samdauna orðið er,
allt að níða og lofa hér.
A bamsvana allt er byggt;
enginn finnur skítalykt.
Tunga bjöguð, trú er dauð,
tryggðum horfin bijóstin snauð,
föðurlands ei finna ást,
fjöndum reynast allra-skást.
Dónum skipað dáðlaust þing
danska hyllir svívirðing.
Eigingimi ærir þá
allri sjón og viti frá.
Roðatíkur réttnefndar,
rassasleikjur þurftugar
beran maga bjóða stjóm;
boðlegust sú þykir fóm.
Sundrang drepur lýð og land,
lausung slítur hvert eitt band.
Öfund kúgar alla dáð;
ættjörð nídd og föntum smáð.
Summa (samandregið)
Eins og fölnað eram strá,
eyðimörku vaxið á,
jökulhlaup sem hratt í kaf,
hörðum jökum lamað af.
Er um fölan ægisand
aftur og fram og veit ei grand
hrekst fyr stormi, straumi og vind
stjómlaus „pöpuls" eftirmynd.
II.
Harðindi með heljarbrand
heija gjörði þetta land
eldi, frosti, ösku, snjó.
Allt svo magn úr flestum dró.
Drepsóttir með dauðasigð
dijúgum eyddu flesta byggð.
Kaþólsk ágimd, klerkavald,
klækjalausnir fyrir gjald,
ólifnaðar- æstu -bál
illra munka hræsnistál.
Brennuvarga báls var neytt,
baka gerði mörgum heitt;
þeir ei svika þýddust trú,
þrælum páfa lutu nú.
Þetta allt var englaklapp,
ástavottur, sæmd og happ,
gagnvart danskri dónaöld,
djöflar þegar fengu völd,
þeir er sugu lýð og land,
líkir Niflheims eiturgand.