Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1989, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. MARZ 1989 7
tvímælalaust erindi sem formlegir aðilar í
rannsóknaleiðöngrum af þessu tagi,“ segir
Ólafur.
— Hvað viltu segja um sérstöðu íslands
með tilliti til jarðfræðirannsókna og mikil-
vægi þeirra?
„Áhugamál íslenskra jarðfræðinga og
náttúrufræðinga eru oft af eðlilegum ástæð-
um tengd slíkum verkefnum og það er lífs-
nauðsyn fyrir þjóðina að afla sér þekkingar
á forsendum veðurfarsbreytinga og náttúru
landsins, sem er á mörkum hins byggilega
heims þar sem heimskautaloftslag og hlýir
straumar frá meginlandinu mætast og berj-
ast um yfirráðin. Við fáum það besta úr
hvorutveggja en einnig gusur af því versta."
VlTLAUS VEÐUR
Það er sennilega engih þjóð á norður-
hveli sem er eins háð náttúrunni og íslend-
ingar. íslendingar eiga í raun og veru allt
sitt undir náttúrunni og því að rétt og skyn-
samlega sé brugðist við þeim boðum sem
koma frá henni. Allir íslendingar vita það
t.d., að það getur allt I einu gert vitlaust
veður, en slíkt er tiltölulega sjaldgæft í
miðri Evrópu. Forsenda fyrir þvi að lesa
náttúruna rétt er þekking. Þetta er einnig
spuming um pólitískar ákvarðanir. Ef ís-
lendingar settu meira fé í rannsóknir í nátt-
úmfræði þá á ísland fullt erindi í jarð-
fræðirannsóknir, t.d. á fomveðurfari. Þetta
em hlutir sem skipta ísland miklu máli
vegna þess, eins og sagt er við hátíðleg
tækifæri, að við búum á mörkum hins byggi-
lega heims, en við þekkjum raunvemlega
mjög lítið hver þau mörk em og hvemig
þau breytast Veðurfarsbreytingar á stómm
mælikvarða eins og hér er um að ræða
hafa mikil áhrif á lslandi og innrás þeirra
í mannfélagið hefur alvarlegri afleiðingar
heldur en i þeim löndum sem hafa meira
jafnvægi í veðurfari"
— En nú er það svo að við íslendingar
erum fáir og smáir. Er þá ekki skynsam-
legra að leggja áherslu á það að við eigum
í landinu visindamenn sem fyrst og fremst
eru hæfír til þess að fylgjast með erlendum
rannsóknum og veita inn í landið nýjustu
þekkingu á hveijum tima. Þá á ég sérstak-
lega við þá þekkingu sem getur orðið okkur
hagnýt, þótt við gerum ekki sjálfír grunn-
rannsóknimar?
„Þetta er auðvitað mjög mikilvægt, og
við höfum að sjálfsögðu ekki bolmagn til
þess að standa í þeim rannsóknum sem stór-
þjóðimar em að framkvæma. En raun-
veruleg forsenda þess að menn geti fylgst
með og nýtt sér þessa þekkingu er að það
sé fyrir hendi virk rannsóknarstarfsemi.
Eins og ástandið er í dag þá er sáralitlu fé
veitt í vísindarannsóknir og háskólinn meira
og minna í svelti."
Pétur Pétursson er dósent í trúarbragðafélags-
fræði við háskólann i Lundi. Hann er fréttarit-
ari Morgunblaösins í Sviþjóð.
Tjaldbúðir & Melville-höfða, King George-eyju í nóvember 1987. Þama
fengu þeir hvað verst veður, m.a. þriggja sólarhringa f&rviðri. Maðurinn
á myndinni er samstarfsamaður Ólafs, Christian Hjortfrá Lundarháskóla.
og hvort sú kenning stenst að þegar heitt
er á öðm þá er kalt á hinu skautinu. Við
þessar rannsóknir er úbreiðsla jökla í tíma
og rúmi könnuð. Það er m.a. gert með kort-
lagningu jökulminja, og aldursgreiningu
þeirra jurta- og dýraleifa sem finnast. Oft
verður að bora eftir kjömum til að safna
efnivið.
89° Frost á Celsíus
Suðurheimskautslandið er 14 milljónir
ferkílómetra að flatarmáli og 98% er þakið
ís og jökli sem getur orðið allt að 45 km á
þykkt. Þar hefur mælst minnstur hiti mínus
89o á celsíus, en hiti á meginlandinu er á
milli mínus 40 til mínus 70 gráður en nokk-
uð meiri við strendur.
Fyrst var fremur um að ræða landkönn-
unarleiðangra en vísindaleiðangra til Suður-
heimskautslandsins. Einnig var lega segul-
skautsins viðfangefni sem var mikilvægt
ekki síst fyrir siglingar. En um aldamótin
kom þjóðemisstefnan inn í myndina. Fræg
er keppni Norðmannsins Amundsens og
Englendingsins Scotts um að komast fyrst
á sjálfan Suðurpólinn árið 1911. Fyrsti eig-
inlegi vísindaleiðangurinn til Suðurskauts-
landsins var sænskur og undir stjóm Otto
Nordenskjölds árið 1901. Hann var jarð-
fræðingur að mennt og gerði ásamt félögum
Ólafur um borð i Polarstem utan við
Fílaeyju (Elephant Island) í desember
1987. Myndin er tekin i lok leiðangurs-
ins.
sínum mjög merkar rannsóknir. Þeir söfn-
uðu alls konar gögnum og sýnum sem urðu
undirstaða þekkingar manna á Suðurheim-
skautslandinu lengi framan af. Ýmsar af
athugunum þeirra standast enn í dag. Áður
höfðu menn einkum haft áhuga á veiðiskap
undan ströndum landsins og talið sjálft
landið lítils virði. Leiðöngmm fjölgaði fljótt
eftir þetta.
Suður-Ameríkuþjóðimar, einkum Arg-
entína og Chile, reyna að koma ár sinni
fyrir borð og tryggja réttindi sín á Suður-
heimskautslandinu. Englendingar hafa
einnig haft þar nokkur umsvif og þegar
heitast varð í þjóðemiskolunum kom til
vopnaðra átaka milli Argentínumanna og
Englendinga. Suðurheimskautssamningur-
inn, sem er samningur 18 þjóða sem hafa
staðið fyrir rannsóknum og eiga annarra
hagsmuna að gæta, kom til í byijun sjöunda
áratugarins og hefur sem markmið að friða
landið, banna hemaðarumsvif og tryggja
friðsamleg samskipti í þágu vísinda. 1991
á að endurskoða þennan sáttmála, sem Svíar
eiga ekki aðild að þar sem þeir höfðu ekki
stundað þar reglubundnar rannsóknir.
Heimsstyijaldimar komu í veg fyrir að
Svíar héldu uppi merki Nordenskjölds á
Suðurheimskautslandinu. Áhugi Svía beind:
ist meira að Norðurheimskautssvæðinu. í
upphafi sjötta áratugarins fór þó sænskur
leiðangur á svæðið og var í tvö ár við rann-
sóknir. Leiðangurinn var mjög vel heppnað-
ur vísindalega séð, en sá hörmulegi at-
burður að þrlr menn létust er snjóbfll þeirra
lenti í sjónum í slæmu skyggni. Svíar gáf-
ust þó ekki upp við svo búið. Leiðangurinn
sem nú stendur fyrir dymm kemur til með
að fara um þá staði þar sem Nordenskjöld
gerði frumrannsóknir á sínum tíma þegar
hann m.a. kortlagði Suðurskautsskagann
svo nefnda.
PÓLITÍK OG VÍSINDI
— Segja má að þjóðemislegar aðstæður
hafí verið hvetjandi þegar um var að ræða
leiðangra á heimskautasvæðin um aldamót-
in. Hvað um þennan ieiðangur sem Svíar
em að hefja og varið hefur verið 30 milljón-
um sænskra króna á þriggja ára tímabili?
„Þessi leiðangur hefiir þijú markmið. Það
er í fyrsta lagi hinn hreini vísindalegi ávinn-
ingur, en í öðm lagi er leiðangurinn pólitísk
árétting af hálfu Svía. Þeir telja það ekki
einkamál stórveldanna hver örlög þessa
svæðis verða. í þriðja lagi er hér um að
ræða umhverfisvemdarstefnu og Svíar vilja
hafa áhrif á það hvemig hugsanlegar auð-
lindir verði nýttar og að gætt verði vemdun-
arsjónarmiða í aðgerðum á svæðinu og kom-
ið í veg fyrir rányrkju. Stefna þeirra er að
Suðurskautssáttmálinn verði styrktur, en
hann viðurkennir engar landakröfur og
kveður á um fijálsar rannsóknir og friðsam-
leg samskipti. Til þess að ná þessum mark-
miðum verða Svíar í þriðja lagi að sýna að
þeir séu með virka starfsemi á svæðinu og
þessi leiðangur á næsta ári er upphafið af
varanlegri rannsóknarstarfsemi Svía því
hann er kostaður af Svíum."
KONUR VERÐA MEÐ
Þótt Svíar standi fyrir þessum leiðangri
er nokkmm fræðimönnum frá öðmm þjóð-
um boðin þátttaka, m.a. verða með vísinda-
menn frá Finnlandi, V-Þýskalandi og
Uruguay. Það er eins konar hefð að heim-
skautaleiðangrar — þó svo að einhver ein
þjóð standi að baki þeim fjárhagslega —
samanstanda af mönnum frá fleiri en einni
þjóð. í þessum leiðangri, eða réttara sagt á
skipinu sem verður bækitöð sænska leiðang-
ursins verður einnig annar íslendingur bú-
settur í Lundi, Guðmundur Guðmundsson
að nafni. Hann fæst við rannsóknir á ferðum
farfugla. Þriðja íslendingnum, Stefáni Ein-
arssyni, sem er efnafræðingur við Chalm-
ers-háskólann í Gautaborg, var einnig boðin
þátttaka í þessum leiðangri, en hann gat
því miður ekki fengið sig lausan.
Það verða nokkrar konur með í leiðangr-
inum og er það — auk þess sem konumar
em mjög hæfar til þeirra rannsóknarstarfa
sem um er að ræða — liður í þeirri stefnu
að koma þeirri goðsögn fyrir kattamef að
heimskautaleiðangrar í vísindaskyni, byggi
fyrst og fremst á karlmennsku og hug-
rekki. Menn þurfa fyrst og síðast að vera
gætnir, vel undirbúnir og taka aldrei óþarfa
áhættu. „Þá em þessi störf ekki í raun
merkilegri eða hættulegri en hver önnur,“
segir Ólafur og bendir á að sjálfur Norden-
skjöld lést í bflslysi i Gautaborg aðeins 45
ára að aldri.
— Svo við vindum okkur aftur norður á
bóginn, þá förstu þar í fótspor Helga Pét-
urss. Varstu nokkuð var við vegsummerki
eftir hann og félaga hans?
„Þar vom staðarheiti sem minntu á hann,
svokölluð Pjeturssonsmoren, sem er fima-
mikill jökulgarður (Helgi stytti eftimafti sitt
í Pjeturss eftir að hann var á Grænlandi)
og þar er einnig jökull, Fjeturssonsglacier,
sem heitir eftir honum á eyjunni Diskó fyr-
ir utan vesturströnd Grænlands þar sem ég
var að vinna. Sennilega em það kortagerðar-
menn sem komu seinna á þessa staði sem
gáfu jöklunum þetta nafn, en þeir fóm eft-
ir lýsingum af svæðunum, sem Helgi hafði
skrifað. Helgi var mjög merkur jarðfræðing-
ur með glöggt auga fyrir náttúranni. Stór
hluti af athugunum hans stendst algerlega
í dag. Hann gerði fyrsta jarðfræðikortið af
íslandi sem er nokkum veginn nútímalegt.
Hann var t.d. fyrstur manna til að sjá það
að ísland hefur verið hulið jöklum oftar en
einu sinni og það ver á þeim tíma sem
menn héldu að ísöldin hefði verið einn sam-
felldur fimbulvetur. En nú em menn búnir
að komast að því að það hafa skipst á hita-
og kuldaskeið."
ÍSLAND GÓÐUR SKÓLI
Það er svo með íslenska vísindamenn að
áhugamál þeirra, þjálfun og bakgmnnur
nýtist mjög vel í þessum heimskautaleið-
öngmm. „Eg kem t.d. inn í þessar rannsókn-
ir beint í framhaldi af rannsóknum mínum
á íslandi í sambandi við doktorsritgerð
mína,“ segir Ólafur. Hann bendir á að fjalla-
ferðir heima á íslandi, og veðráttan þar
yfírleitt, hafí verið honum góður skóli og
undirbúningur undir störf hans í heimskaut-
alöndunum. „Veðraskiptin em snögg og það
hafa íslendingar þurft að venja sig við og
aðlaga sig að gegnum árin. íslendingar eiga
Polarstern í höfninni í Usunaia á Eldlandinu, 20. desem-
ber 1987. Usunaia er syðsta borg Argentinu og jafh-
framt syðsta borg í heimi.
Ölafur lengst til vinstri ásamst samstarfsmönnum sínum, Poul Frich og Ole Humlum frá Kaupmanna-
hafharháskóla. Þeir em þarna uppi á háfjöllum Diskó-eyju við Vestur-Grænland í ágúst 1987.