Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 2

STAÐA RAUNVISINDA
I
S O V E T R I K J U N U M
EKKERT JARÐREK HÉRNA
MEGIN OG HANANÚ
stand raunvísinda Sovétmanna frá því
skömmu eftir byltingu allt fram undir daga
Gorbatsjovs hefur stundum komið Vestur-
landabúum undarlega fyrir sjónir. Stundum
hefur verið erfítt að greina á milli vísinda-
í fáum eða engum
löndum heims hafa
jarðvísindi verið
stunduð og haft
jafnmikla hagnýta
þýðingu sem í
Sovétríkjunum. En þessi
fræðigrein er stunduð á
skjön við það sem gerist
annars staðar og
sovézkir vísindamenn
með Belúsoff í broddi
fylkingar hafa ekki viljað
viðurkenna landreks-
kenninguna, en eru að
gugna og verða þá að
kalla fyrirbærið öðrum
nöfnum.
Eftír EGIL EGILSSON
legra niðurstaða og hollustuyfirlýsinga við
flokkinn eða félaga Stalín. A stundum og
í ýmsum greinum virðist svo sem tilviljun
fremur en rðkhugsun hafi ráðið því í hvaða
stefnu vísindin þróuðust. Enn fremur ber
hér að nefna sært stolt þessarar marghijáðu
þjóðar, sem varð til þess að vísindakenning-
ar Vesturlanda áttu ekki upp á pallborðið
meðal hennar, heldur voru stimpluð
kapítalísk vísindi.
Fyrir ekki alllöngu gerði Omólfur
Thorlacius grein fýrir því hér í blaðinu
hvemig hin svonefnda Lysenko-villa varð
til, og hvaða afleiðingar hún hafði. Sá kvitt-
ur, ef nefna mætti svo, kom upp innan líf-
fræðinnar, og snerist um að allt önnur lög-
mál réðu erfðum lífvera en vísindi Vestur-
landa vilja vera láta. Það eitt væri ærið
rannsóknarverkefni hvaða áhrif þessi „villa“
hafði á atvinnu- og efnahagsþróun Sovét-
ríkjanna.
EÐLIS- og Jarðvísindi
Færri vita að svipaðrar tilhneigingar
gætti innan eðlis- og jarðvísinda, þótt afleið-
ingamar yrðu ekki jafn miklar. I landi þar
sem gyðingahatur hefur verið landlægt und-
ir mismunandi stjómarfari var því ekki tek-
ið án tregðu þegar gyðingurinn Einstein,
höfundur afstæðiskenningarinnar, gerbylti
hugmyndum manna um rúm og tíma. Enn
færri vita að svipaðar tilhneigingar gætti
ofurlítið gagnvart hinni megingrein tíma-
eðlisfræðinnar, sem er skammtafræðin. Sú
grein varð til á miklu léngri tíma en afstæð-
iskenningin, og miklu fleiri tóku þátt í gerð
hennar. Og sú grein fól í sér eitt atriði sem
kom þröngsýnum rétttrúuðum marxistum
illa. En af þeirri gerðinni voru rússneskir
marxistar. Meðal þeirra var marxisminn
yfirvísindi állra vísinda. Marxisminn var
nauðhyggjukenning. Segja má að í nauð-
hyggju felist að ástand heimsins (eða hluta
hans) sé afleiðing af ástandinu á augabragð-
inu á undan. Samkvæmt nauðhyggju marx-
ismans var bylting hins kapítalíska þjóð-
félags fyrirfram ákveðin nauðsjm. Sú nauð-
hyggja sem gætti í marxismanum var und-
ir áhrifum frá hinni klassísku aflfræði New-
tons, sem hafði getað gefið skýringar í
grundvallaratriðum á flestum efnisfyrirbær-
um í tvær aldir. En samkvæmt eðlisfræði
Newtons var ekki rými fyrir tilviljanir.
Skammtafræðin
Skammtafræðin varð til í meginatriðum
frá því um nítján hundruð fram til nítján
hundruð og þijátíu. Hún tók öðruvísi á
málum en hin klassíska aflfræði. Þar missir
orsakarlögmálið að nokkru leyti gildi sitt.
Það er nefnilega grundvallarlega útilokað
að ástand einhverra. efnislegra hluta sé af-
leiðing af ástandi einhvers augabragðs á
undan. Til að svo sé, þarf að henda reiður
á hreyfingu hluta með meiri nákvæmni en
gerlegt er. Þar með var sú smuga sem til-
viljuninni var látin eftír orðin veiklun allra
nauðhyggjukenninga fyrri tíma.
Samkvæmt þessu má sjá þess stað (a.m.k.
meðal hugmyndafræðinga Rússa) að
skammtafræðinni hafi verið tekið með
nokkrum fáleikum. Þeir ráðast sérstaklega
á þá stefnu innan skammtafræðinnar sem
er nefnd Kaupmannahafnarskólinn. En sam-
kvæmt þeirri túlkun átti tilviljunin fijálsari
leik en meðal annarra stefna.
Reyndar eru eðlisfræðingar dagsins í dag
ekki ásáttir um þessi atriði. Og víst er um
það að Sovétmenn lærðu sína skammta-
fræði, hvað sem leið allri túlkun á tilviljun,
orsök og afleiðingu. Það var hvorki meira
né minna en forsenda efnahags- og vísinda-
framfara þeirri. Og þeir hafa sannarlega
átt sína afburðamenn á þessari öld innan
eðlisfræðinnar. Af þeim ber hæst Lev
Davidovitsj Landau. En hann var í nánum
tengslum við eðlisfræðinga Vesturlanda,
dvaldist m.a. í Kaupmannahöfn á umbrot-
atímum eðlisfræðinnar á fyrri hluta þessar-
ar aldar. En þar fór fram verulegur hluti
af nýsköpun skammtafræðinnar.
Um Landau er sagt, að hann hafí síðast-
ur manna verið vel heima innan allra megin-
sviða eðlisfræðinnar. Og það sem eftir hann
liggur er ótrúlegt, bæði að magni og vegna
þess hve margvíslegs eðlis verk hans eru.
Hins vegar liggur það orð almennt á rússn-
eskum eðlisfræðingum meðal Vesturlanda-
búa, að þeim hætti til að missa jarðsamband-
ið, og verk þeirra geti orðið gagnslitlar form-
úlubyggingar án skírskotunar til hins efnis-
lega raunveruleika. Þetta verður að teljast
í nokkru samræmi við þá mynd sem er
gefin af sovéskum jarðvísindum hér á eftir.
JARÐVÍSINDI
Landrekskenningin
í fáum eða engum löndum heims hafa
jarðvísindi verið meir stunduð og haft jafn-
mikla hagnýta þýðingu sem í Sovétríkjun-
um. Vitaskuld stafar það af því að bæði er
að finna mikið magn olíu og annarra jarð-
efna í löndum þeirra. En hvemig skyldi
þessi fræðigrein hafa verið stunduð? Óneit-
anlega með dálítið sérkennilegum hætti.
Einblínt hefur verið á jarðfræði meginlanda,
sem er skiljanlegt út frá landafræði lands-
ins. Og þar með er ekki óeðlilegt að hin
stóru sannindi nútíma jarðvísinda, sem eru
landrekskenningin, hafi runnið upp seinna
fyrir sovéskum jarðvísindamönnum en öðr-
um. En hins vegar leið á svo löngu uns
þeir létu undan sjónarmiðum Vesturlanda
með tregðu, að engu tali tekur. Að síðustu
létu þeir undan, eða eru að láta undan, fyr-
ir knýjandi nauðsyn — og þá varð að kalla
hugtökin öðrum nöfnum en Vesturlanda-
búar höfðu löngu gefið þeim.
Sovésk Jarðfræði
Eftir Byltingu
Þjóðfélagsbylting er ætíð yfirtaksmikil
fyrst eftir að hún hefur hafist. Það á við
hvers eðlis sem hún er. Hún setur mark sitt
á öll svið þjóðlífsins. Rússnesk jarðfræði fór
ekki varhluta af þessu. Hinir fjölmörgu jarð-
fræðingar sem urðu til skömmu eftir bylt-
ingu voru ekki vísindamenn í venjulegum
skilningi þess orðs, heldur hermenn mikillar
herfarar alþýðunni til heilla og félaga Lenín
og félaga Stalín til dýrðar. Jarðfræðihamar-
inn var ekki vísindatæki, heldur vopn í þess-
ari herför, og hefði þessvegna getað verið
tekinn úr sigðinni í merki hreyfingarinnar.
Ætlunarverkið tókst. En það var að finna
jarðefni í þágu þjóðfélags öreiganna. Þetta
var sönn meginlandajarðfræði, og árangur
ekki háður því hvort menn aðhylltust rek
meginlanda. Sú kenning er orðin til í kring-
um úthöfín.
Gamlar Kenningar
Kenningamar voru byggðar á hugmynd-
um nítjándu aldarinnar um hreyfíngar jarð-
skorpunnar. Ein útgáfa kenninganna fólst
í að samdráttur jarðar ylli því að jörðin
skryppi saman og jarðskorpan leggðist því
í fellingar. A Vesturlöndum kemur tilgátan
um rek meginlanda upp á þriðja áratugi
aldarinnar, og var þá kennd við upphafs-
mann hennar, Þjóðveijann Alfreð Wegener.
Kenningin fellur að nokkm leyti í gleymsku
um skeið, einkum vegna þess að þeir kraft-
ar sem þurfti til að flytja meginlönd til á
jarðarkúlunni vom ekki taldir fyrirfinnast.
Nýrri Kenningar
Vestra Og Eystra
Á sjöunda áratug aldarinnar ryður kenn-
ingin um rek meginlanda sér til rúms á
Vesturlöndum. En um það leyti fara að
koma fram ýmiss konar athuganir og mæli-
niðurstöður sem styðja hana. Nú er svo
komið að yfirgnæfandi meirihluti jarðvís-
indamanna á Vesturlöndum öllum hallast
að þessari kenningu.
Austan jámtjalds þróuðu menn áfram
kenningar um samdrátt jarðarinnar og
hreyfingar jarðskorpunnar sem á því leiddu.
Þróaðar em kenningar um að jörðin þenjist
út og dragist saman með jöfnu millibili, og
að allar fmmorsakir hreyfínga séu þannig
hinar lóðréttu, en láréttar hreyfingar séu
einungis afleiðingar hinna. Á stríðsámnum
skýtur upp í Moskvu nýrri stjömu innan
jarðfræðinnar, sem hefur skinið austur þar
allt fram undir nítján hundmð og áttatíu.
Hann hét Vladimir Vladimirovitsj Belúsoff.
Hann setti þessar sveiflur jarðar í samband
við varmamyndun geislavirkra efna í iðmm
jarðar, og reyndist alla sína tíð hinn harð-
asti andstæðingur meginlandareksins, sem
var kapítalísk uppfinning. Hann lýsti þá
kenningu „hugarburð án samhengis við
vísindalega hugsun.“
Belúsoff naut almennt mikillar virðingar
innan sinnar vísindagreinar, allt fram til
þess er Vesturlandabúar taka að aðhyllast
rekkenninguna. Barátta hans við þennan
keppinaut kenninga hans hefst fyrir alvöru
um miðjan sjöunda áratuginn. Vegna hinnar
háu stöðu sinnar (meðlimur sovésku vísinda-
akademíunnar og stjómandi stórrar jarðvís-
indastofnunar) hafði hann mikil samskipti
við jarðvísindamenn Vesturlanda. En allt
kom fyrir ekki. Meðal annars tók hann þátt
í rússnesk-bandarískum leiðangri á fyrstu
ámm áttunda áratugarins. Erindi Banda-
ríkjamanna var að sjá Mið-Atlantshafs-
hrygginn ofan jarðar. Belúsoff komst að
þeirri niðurstöðu að allar hliðranir landa
beggja vegna Atlantshafsins væm útilokað-
ar, en komst hins vegar að því að stór lönd
ættu til að dýfa sér í hafið og fá yfir sig
hraunbreiðu af þeirri gerð sem botn úthaf-
anna er gerður úr.
Áhrif Belúsoffs vom mikil. Og í hinum
háa valdapýramída rússneskra jarðvísinda-
manna sat hann efstur um langt skeið.
Hann mótaði skoðanir annarra, bæði vegna
þess álits sem hann naut, og af því að í
kerfí sem þessu, er það mönnum síst til
framdráttar að hafa aðra skoðun en sá sem
ræður. En um nítján hundmð og áttatíu
hefur hann mildast nokkuð í afstöðu sinni,
og sjá má þess stað að hann og aðrir gleypi
þennan seiga bita — í pörtum, og ef honum
er gefið eitthvert annað nafn en rek megin-
landa. Nú áratug síðar hefur fjöldi sovéskra
jarðvísindamanna snúið við blaðinu. Eftir
stendur spumingin: Hvað verður þegar
glasnost Gorbatsjovs fer að hafa vemleg
áhrif innan menntakerfísins? Skyldi opnara
og lýðræðislegra þjóðfélag verða til þess að
forða frá menningarlegum og efnahagsleg-
um stórslysum af því tagi sem hér hefur
verið minnst á?
Höfundur er eölisfræðingur.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MARZ 1989