Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 8
r
Heil öld á heljarþröm
Fyrri hluti
Sú skoðun varð sífellt
útbreiddari er leið á 17.
öldina, að Guð væri
reiður við mannkynið og
hefði sleppt Djöflinum
lausum. Taldi einn
virtasti fræðimaður
landsins, séra Páll í
Selárdal, ekki óliklegt að
það hefði gerst „anno
1601eðuranno 1598,
því aldrei hefir hann
verið svo ólmur á móti
endumýjuðum guðs
söfnuðum sem síðan.
íslands er þjóð
öll sökkt í blóð,
bræðin guðs hér
bryddir á sér,
hefnd með sér hefir stranga.
Öldin gekk ígarð með Gmum á himni og jörðu: Eldar bmtust upp úr {Jöllum, myrkur urðu um mið sumur, hræðileg ókind sást
í Grímsnesi. Svo komu Tyrkir til að sanna, að mannkindin var dæmd til að straffast og þjást. Mynd: Gísli Sigurðsson.
annig yrkir ónafngreint skáld í kvæði er nefn-
ist „Harmagrátur yfir þeim þungu ósköpum,
sem til féllu á íslandi, anno 1627,“ ári Tyrkja-
ránsins. Frá yrkingartíma kvæðisins eru nú
liðin 362 ár og hefur margt breyst sem að
►
t
Eftir MATTHÍAS VIÐAR
SÆMUNDSSON
líkum lætur. Þó komu þessi vísuorð í huga
mér á dögunum er ég leit hrollvekju nokkra,
sem hlotið hefur mikla frægð: Night of
the living dead eftir George Romero.
Kvikmyndin lýsir tilveru sem snúist hefur
gegn sjálfri sér, sundurtættu og blóðistok-
knu mannlífi. Ollum eðlilegum hlutföllum
er snúið við og dauðir gera innrás í heim
lifenda. „When hell is full the dead walk
on the earth“, segir Romero. Ekkert getur
stöðvað tortíminguna enda er myndin að-
eins hin fyrsta í óhugnanlegum þrfleik; þær
næstu heita: Dawn of the living dead
og Day of the living dead. í myndum
þessum eru helstu forboð vestrænnar sið-
menningar brotin, kynferðisleg og siðferð-
isleg, jafnframt því sem kennimörkum lífs
og dauða er útrýmt. Vísuorð Kristjáns
Fjallaskálds, „Hvað er líf og hvað er heim-
ur?“, öðlast nýtt gildi. Hugtök okkar reyn-
ast þýðingarlaus gagnvart fyrirbærum,
sem hvorki eru lífs né dauð og þó hvort
tveggja. Heimur þessara mynda er ógn-
vekjandi; tómleikinn er færður út á ysta
odd, öll lögmál úr lagi færð — óreiðan
ríkir, ljótleikinn, neikvæðið.
Mynd Romeros minnir að vissu leyti á
atburði sem lengi hafa verið í minnum
hafðir hérlendis — rán Tyrkja 1627. Þá
féllu framandlegar verur yfir land okkar
„sem blóðþyrstir vargar yfir eitt hræ,
brenndu og brældu, drápu og deyddu, píndu
og pláguðu, hremmdu og gripu hvar sem
þeir gátu, sem aðrir jagthundar". í báðum
tilvikum sameina ófreskjumar mann, dýr
og djöful í útliti sínu. Fólk skynjar eitthvað
ónáttúrulegt og annarlegt í fari þeirra sem
vekur ofboð og hrylling. í báðum tilvikum
eru brotin forboð sem tengjast andhverfu
lífs og dauða, manns og dýrs, náttúru og
ónáttúru. Er þó að mörgu leyti ólíku sam-
an að jafna.
Sautjánda öldin og hin tuttugasta eiga
ýmislegt sameiginlegt þótt tjáningarháttur
og hugarfar séu með ólíku móti. Það sem
þá þótti skynsamlegt er nú iðulega kennt
við sturlun. Við hugsum með öðrum hætti,
tilfinninganæmi okkar er annað og Jífsvið-
horf. Engu að síður er margt skylt. Á þess-
um öldum er eins og lostinn og grimmdin
leysist úr læðingi hugmyndakerfa, viðtekin
heimsskipan kvikar í vitund fólks, jafnvægi
brestur og sálsýkiskennd orðræða ryður
sér til rúms. Jafnframt tekur hið óhugnan-
lega á sig magnaðri svip en nokkru öðru
sinni í vestrænni sögu, a.m.k. á íslandi.
Myndmálið er að nokkru hið sama þótt
túlkun þess sé með ólíkum hætti. Tákn-
myndir hafa komist á flæking og glatað
fýrri festu sinni.
Á þessum öldum á sér einnig stað óvenju-
lega mikil goðsagnasköpun. Réttlæta þarf
breytt samskiptasnið og siðakerfí. Renna
stoðum undir nýtt hugarfar., Goðsagnir
fela einatt í sér sannindi sem samfélagið
geymir kynslóð fram af kynslóð. Sannindi
sem ekki mega gleymast og liggja til
grundvallar siðmenningu fólks. Þær eru
með öðrum orðum mikilvægur þáttur í
vamarkerfi okkar gegn öngþveiti og stjóm-
leysi. Að vissu leyti eru þær forskriftir eða
forrit sem fela í sér upplýsingar og boð.
Annars vegar upplýsa þær ákveðinn hóp
um tiltekið vandamál á sérstökum tíma.
Hins vegar vísa þær á atferlismynstur sem
viðhaldið getur félagslegu kerfi. Þær leiða
í ljós ólíka valkosti og hvem þeirra mönnum
er fyrir bestu að velja. Tryggja á þann
hátt stöðugleika og samhengi.
Sagan sýnir að menn hafa hreyfst frá
einni goðsögn til annarrar í gegnum tíðina.
Á tímamótum í menningunni hefur ávallt
skapast nauðsyn fyrir nýsköpun er vísað
gæti fólki leið í gegnum öngþveiti áður
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MARZ 1989