Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 10

I
Sixtínska kapell-
an í nýju ljósi
Em dirfskufyllsta og um leið umdeildasta áætl-
un um hreinsun og viðgerðir á listaverkum
sem gerð hefur verið á þessari öld, hefur nú
þegar staðið yfir í átta ár og verður enn í
framkvæmd fjögur ár í viðbót. Hér er um að
Margur er búinn að
mæna uppfyrir sig á loft
Sixtínsku kapellunnar í
Vatíkaninu í Róm og
dást að myndum
Michelangelos. Núna fer
fram hreinsun á þessum
rúmlega 400 ára freskum
og koma þá í ljós mun
ljósari og skærari litir.
Þetta hefur verið
umdeild aðgerð og sumir
listgagnrýnendur og
sagnfræðingar hafa tekið
svo djúpt í árinni, að
telja þetta samsvara
eyðileggingu og að
listrænt gildi myndanna
sé pú ámóta og
póstkorts.
Eftir ROBERT HUGHES
ræða hreinsun á freskum eftir Michelangelo
í Sixtínsku kapellunni í Vatíkaninu. Þegar
er búið að taka til hendinni við hreinsun á
öllum kringlóttum veggmyndum í kapellunni
og einnig á þremur af alls níu freskumynd-
um með lýsingum á atburðum í gamla testa-
mentinu, sem prýða loftið. Hafa öll gömul
óhreinindi 478 ára verið hreinsuð vandlega
af freskunum, lélegar viðgerðir verið af-
máðar, gert við skemmdir á nýjan leik og
fjarlægð mörg lög af dökkleitum límvökva,
sem viðgerðarmenn á 17. og 18. öld notuðu
sem lakk á myndimar.
MikilVonbrigði
Í ljós kemur allt annað yfirbragð á þess-
um heimsfrægu listaverkum Michelangelos,
þar sem skært skin listanna og fegurð þeirra
er í fullu samræmi við löngu viðurkennda
fæmi hans sem teiknara og helgimyndamál-
ara. Hvelfingin í Sixtínsku kapellunni er
núna orðin sannkallað ríki ljóssins.
En ekkert vinnst samt, án þess að mönn-
um þyki að eitthvað hafí um leið tapazt,
þótt aðeins sé um stundarsakir. Það hefur
nefnilega löngum þótt mega setja dökka liti
í loftinu í beint, óijúfanlegt samband við
dýptina í listrænni hugsun Michelangelos,
og á þessi skoðun sér djúpar rætur hjá
fólki. Ókkur fínnst það óneitanlega nokkuð
ankannalegt að sjá föðurlegan öldung
skrýddan skærbláum, hvanngrænum, bleik-
um, gulum, ljósflólubláum og rósrauðum
skrúða í silkimjúkum og loftkenndum ljóma
svokallaðra colori cangianti eða breytilegra
litbrigða. Menn hafa yfírleitt ennþá þá til-
hneigingu að líta á mikla litadýrð fremur
sem einkenni kvenlegrar heldur en foður-
legrar ímyndar. Það kann því vel að vera,
að mönnum bregði nokkuð í brún er þeir
líta hið nýja yfírbragð freskumyndanna, og
þyki öllu auðveldara að átta sig á freskunum
eins og þær hafa verið hingað til, heldur en
á myndunum eins og þær eru frá hendi
Michelangelos í raun og veru. Séu þær
skemmdir hafðar í huga, sem alls konar
viðgerðarmenn hafa í aldanna rás unnið á
fomfrægum listaverkum, þá er ekki nema
von, að menn taki orðið öllum slíkum við-
gerðum með fyrirvara og láti í ljós nokkrar
efasemdir um réttmæti þeirra.
SlTT SÝNIST HVERJUM
Að undanfömu hafa verið uppi magnaðar
deilur með sérfróðum mönnum út af hreins-
unaraðgerðunum í kapellunni. Hefur núna
fyrir skömmu verið hafízt handa við hreins-
un og viðgerðir á einu frægasta myndverki
vestrænnar listsköpunar, það er að segja á
Sköpun Adams eftir Michelangelo. Sá sem
hefur yfímmsjón með þessum umdeildu
aðgerðum í Sixtínsku kapellunni er Gian-
luigi Colalucci, en hann er yfírmaður við-
gerða á listaverkum í Vatíkaninu.
Helztu andstæðingar þessara viðgerða
og hreinsunar em þeir James Beck, deildar-
forseti listasögudeildar við Columbia-
háskóla, Alexander Eliot, fyrrum listgagn-
rýnandi við tímaritið Time, og Allessandro
Conti sagnfræðingur í Flórens, sem hefur
sérhæft sig í viðgerðum á listaverkum og
ritað bók um það efni. Alexander Eliot hef-
ur gengið svo langt að staðhæfa, að nærri
því helmingur loftsins í Sixtínsku kapellunni
hafí nú þegar verið eyðilagður, og að list-
rænt gildi myndverkanna sé núna orðið
áþekkt og póstkorts. James Beck lítur á
hreinsunina sem hættulegt skref, sem tekið
hafí verið án þess að fullnægjandi þekking
hafí raunvemlega verið fyrir hendi og án
þess að viðgerðarliðið hafí haft nægilega
góðan menningarlegan bakgmnn. Ber Eliot
þessa hreinsun saman við það stórslys, er
geimskutla Bandaríkjanna fórst — James
Beck ber hreinsunina aftur á móti saman
við Tsjemobyi-slysið.
Freska er sú tegund málverka, sem end-
ist lengst. Hún er máluð með vatnsþynntum
litum á blauta, nýlagða múrhúð — intonaco.
Þegar múrhúðin þomar, er liturinn bókstaf-
lega fastur í efninu. Síðan má líka bæta
litum í málverkið a secco, þ.e.a.s. á þurra
múrhúðina. Andstæðingar hreinsunarinnar
telja, að sumt af dökka litnum í freskunum
í lofti Sixtínsku kapellunnar hafí Michelang-
elo sjálfur sett með lausn úr dökkum lit,
blönduðum límvökva, og hafí þessi viðbót
verið borin á eftir að freskan þomaði, til
þess að fá mannamyndir til að skera sig
meira úr bakgrunninum og til að skapa
meira andrúmsloft í myndverkið í heild.
Halda þeir því fram, að núna sé verið að
afmá þessa dökku lausn 'meistarans af
mjmdunum, ásamt með sjálfum óhreinind-
unum, og séu þessar aðgerðir hin mesta
svívirðing. Prófessor James Beck telur, að
Gianluigi Cocalucci og starfslið hans, sem
hefur einbeitt sér að ítarlegum rannsóknum
á Sixtínsku kapellunni undanfarin átta ár,
hafí samt ennþá ekki rannsakað hana nægi-
lega vel. Hánn álítur og að það efni sem
notað er við hreinsunina — svokallað AB—
57— hafi enn sem komið er ekki verið rann-
sakað nægilega vel til þess að notkun þess
geti taiizt réttlætanleg. Það skal þó tekið
fram, að efni þetta hefur verið notað við
hreinsun á freskum og steini frá því um
1972. Þá hafa andstæðingamir líka rakkað
niður hið nýja yfírbragð freskanna og segja
myndimar virka „flatar", tilbreytingar-
lausar og tilgerðarlegar; þar vanti alla dýpt
og litimir séu of nútímalegir
MlKIÐ NÁKVÆMISVERK
Allar þær greinir sem orðið hafa með
mönnum út af hreinsun listaverkanna hafa
tendrað þvílíkt óvildarbál, að það kemur
eiginlega á óvart að langflestir sérfræðingar
í listsköpun endurreisnartímabilsins — og
alveg sérstaklega sérfræðingar í list Mich-
elangelos — hafa lýst yfír heilshugar stuðn-
ingi sínum við hreinsunaraðgerðimar, og
þeir vísa alfarið á bug öllum aðdróttunum
um fljótfæmisleg, vanhugsuð vinnubrögð
og ónógar rannsóknir af hálfu viðgerðarliðs-
ins. Þeir listfræðingar og sérhæfðir viðgerð-
armenn listaverka, sem lagt hafa leið sína
upp á vinnupallana í Sixtínsku kapellunni,
virðast allir vera á einu máli um, að mjög
sé vandað til viðgerða freskanna; stöðugt
sé verið að reyna lausnina, sem notuð er
við hreinsunina, og styrkleika hennar sé
breytt á hámákvæman hátt eftir því hvem-
ig efnafræðilegt ástand og lagskipting
freskunnar er á hverjum bletti. Verklag
hreinsunar- og viðgerðaliðsins er því allt
annað en þær lýsingar sem andstæðingar
aðgerðanna hafa gefíð. Þegar þeim tekst
hvað bezt upp í málsnilld og orðaflaumi,
mætti álíta, að þama væru á ferðinni hreins-
unar- og viðgerðamenn sem væm hálfblind-
ir nostrarar sem réðust til atlögu gegn loft-
inu í kapellunni með skrúbbum og sterkasta
hreingemingarlegi.
Nýlega fékk viðgerðarliðið í Vatíkaninu
Spámaðurinn Jóel hefur eins og stigið út
aða hlutanum sést hvernig myndin var <
og sumum Gnnst allt að því helgispjöll a
an. Það er þó Ijóst, að Michelangelo m&l.
hreinsunina.
enn eina traustyfírlýsingu. Hún kom frá
Samuel H. Kress-stofnuninni í Bandaríkjun-
um, en hún hefur um árabil starfað mikið
að því að bjarga ítalskri list og vemda hana
gegn skemmdum. Sex manns úr hópi fær-
ustu sérfræðinga í viðgerðum og vemdun
ítalskra málverka (þeirra á meðal em John
Brealey og David Bull, yfírmenn viðgerða-
deilda Metropolitan-listasafnsins í New York
og Listasafnsins í Washington) rannsökuðu
freskumar að beiðni stofnunarinnar. Eftir
ítarlega rannsókn birtu þeir álit sitt í opnu
bréfí og töldu, að hinn nýtilkomni ferskleiki
sem núna einkenndi aftur litina og hin ským
förm, sem núna kæmu í ljós í freskunum í
lofti Sixtínsku kapellunnar, væri algjörlega
í samræmi við og trúr liststíl 16. aldar í
ítölskum málverkum og staðfesti tign og
glæsileika listsköpunar Michelangelos.
VINNUBRÖGÐ MEISTARANS
Það veikir mjög allan málatilbúnað and-
stæðinga hreinsunaraðgerðanna, að þeir
hafa ekki getað lagt fram skýr gögn um,
að Michelangelo sjálfur hafí borið á fresk-
umar neitt af þeim límvökva og það sót sem
fyrir hendi er í listaverkunum í lofti
Sixtínsku kapellunnar. James Beck vitnar í
frásögn Ascanios Condivis, ævisöguritara
endurreisnartímabilsins, en hann talar um
að Michelangelo hafí í lokin jrfírfarið fresku-
myndaflokkinn á sérstakan hátt með ultima
mano, þ.e. lagt síðustu hönd á verkið og
bætt við það. A hinn bóginn minnist Condivi
ekki einu orði á það, í hveiju þessi lokajrfír-
Ýmsar valasamar viðgerðir böfðu farið fram, en nýjasta hátækni & þessu sviði
Ieiðir í fjós hvað er upprunalegt. Hér sést til dæmis, að upphaflega gylltur lokkur
á myndinni til hægri ('yfír öxlinni) hafði einhvemtíma veriðyfírmálaður sem klæði.