Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 9

óþekktra aðstæðna. Þá er þðrfin meiri en
nokkru sinni ella á því að sætta andstæður
og sundurleit hughrif, festa ný viðhorf og
form, skapa samvitund eða skoðanagrund-
vðll. Goðsagnir eru betur til þess fallnar
en þvingunaraðferðir, boð og bönn. Einkan-
lega ef þær eiga sér stoð í veruleikanum
sjálfum en styðjast ekki einvörðungu við
foma bókstafi. Þær hafa til lengdar öflugri
áhrif á vitundarlíf fólks en ítroðsla og nauð-
ung.
FÖLARSÓLIR
OgFyrirburðir
Samfélag sautjándu aldar spennt milli
öndverðra skauta; jafnvægi var lítið sem
ekkert, hugarfar manna kynlega skipt og
mótsagnakennt. Dauðinn varpaði löngum
skugga og kallaði á ofsafengna útrás í
diykkjuskap og kynlífi sem aftur olli
nístandi sektarkennd og harðneskjulegum
refsingum. Lostinn og grimmdin ferðuðust
í sama vagni undir þremur sólum svörtum.
Að þessu leyti er sautjánda öldin ein hin
magnaðasta í sögu íslands byggðar. Jafn-
framt fól hún í sér endurreisn íslenskra
bókmennta og var glæsilegt skeið í skáld-
skap. Fram komu sígildir höfundar eins
og Hallgrímur Pétursson, Æri-Tobbi, Jón
Magnússon og Stefán Ólafsson. Sú hefð
hefur og skapast að kalla tímann frá 1550
til 1770 lærdómsöld. Þannig vaknaði áhugi
á íslenskum fornfræðum og fombókmennt-
um um 1600. Rannsóknir á þeim hófust
jafnfi-amt því sem byijað var að safna þjóð-
fræðum.
Sautjánda öldin er í þessu og fleiru hlið-
stæða Endurreisnarskeiðsins í Evrópu
1400-1600. En um leið var hún öld mikill-
ar þröngsýni og menntahaturs. Margir litu
lærdóm sem ekki var guðfræðilegs eðlis
homauga. Höfðu ýmugust á iðkun náttúm-
fræða og töldu hana vera óguðlega „holds-
ins forvitni". Lærðir menn kinokuðu sér
jafnvel við að stunda rannsóknir sínar af
ótta við ofsóknir og galdragmn. Þetta var
öld óreiðu í andlegum efnum þar sem and-
stæðir hugsunarhættir tókust á með ýms-
um hætti: rétttrúnaður, húmanismi, galdra-
trú, magísk lífssýn. Kirkjan var að herða
tökin en hafði ekki enn náð til fulls valdi
ýfir sálum manna.
Sú skoðun varð sífellt útbreiddari er leið
á öldina að Guð væri reiður við mannkynið
og hefði sleppt Djöflinum lausum. Taldi
einn virtasti fræðimaður landsins, séra
Páll í Selárdal, ekki ólíklegt að það hefði
gerst „anno 1601 eður anno 1598, því aldr-
ei hefír hann verið svo ólmur á móti end-
umýjuðum guðs söfnuðum, sem síðan".
Öldin gekk_ og í garð með fimum á himni
og jörðu. A festingunni sáust fölar sólir,
logandi stjömur og glóandi spjót; eldar
bratust upp úr fjöllum, ormar úr fljótum
og mýs úr ull kinda; myrkur skullu á um
mið sumur. Brjálsemi var og algeng sam-
kvæmt annál Gísla biskups Oddssonar —
umskiptingar margir. Við árið 1606 stend-
ur skrifað að „á Flankastöðum sé fjögra
eða fimm ára gamall drengur, sem hafi
getnaðarfæri, skegg og kviðarhár, sem
fullorðinn karlmaður", ennfremur að á Ey
í Grímsnesi búi „hræðileg ókind, herfíleg
og ferleg" er reki stundum upp hvínandi
hljóð. „Oðra hvora“, segir biskup, „hefur
hann vaxið mjög á lengdina og því lengri,
sem hann hefur orðið, því meira hefur
hann grennzt fram yfir hæfi“. Þykist bisk-
up þekkja fleiri dæmi um slíka umskipt-
inga.
íslendingar hafa alla tið búið við meira
öryggisleysi en flestar aðrar þjóðir. Þeir
virðast þó hafa unað kjöram sínum — nátt-
úrahamföram, einangran og löngum vetr-
amóttum — með jafnaðargeði gegnum ald-
imar; barist ótrauðir gegn myrkri, eldi og
ís kynslóð fram af kynslóð, án þess að
bugast. Hið dimma og óhugnanlega settist
þó snemma að í vitund þeirra og mótaði
lífsskynjunina. Þannig tíðkaðist trú á
galdra og afturgöngur meðal alþýðu frá
upphafi og fram aldimar þótt kirkjan
reyndi að beijast gegn henni — hið sjúka
og hryllilega var mönnum aldrei fjarlægt.
Þeir virðast þó hafa lifað í sátt við myrk-
rið allt fram á sautjándu öld. Þannig ríkti
ákveðið jafnvægi í þjóðtrúnni. Huliðsver-
öldin var í senn heimur óskar og ótta,
góðs og ills, ljóss og myrkurs. Einstakling-
urinn lifði með álfinn á aðra hlið en draug-
inn á hina. Bjó sér til vamarkerfí í þjóð-
trúnni er gerði honum kleift að þrauka
þorrann og góuna í friði við landið og sjálf-
an sig. Hann las náttúrana eins og bók
fulla af merkingarríkum táknum og gaf
óskýranlegum fyrirbæram nafn. Náði með
því móti tökum á háskalegum veraleika
er eila hefði getað yfirbugað hann. í heimi
þessa einstaklings var í sjálfu sér enginn
eðlismunur á náttúrlegum og yfímáttúrleg-
um fyrirbrigðum. Hann var hluti af tilvera
þar sem hið efnislega og andlega störfuðu
saman með allt öðram hætti en nú gerist.
Náttúran stjómaðist að hans mati af and-
legum lögmálum sem menn gátu í sumum
tilvikum haft áhrif á. Þessi magíska
lífsskoðun kemur til dæmis fram í fjölda
„loftsjóna" er menn þóttust sjá á sautjándu
öld. Nefnir Gísli biskup Oddsson mörg
dæmi þeirra í annál sínum. Kvöld nokkurt
árið 1609 sá þannig prestur nokkur „ský
hátt á lofti, sem virtist berast fyrir hörðum
austanstormi; var það í laginu eins og vagn
og fór í kring sólarsinnis; þegar skýið var
komið hringinn að uprásarstað sínum sást
maður rísa upp úr vagninum og breiða út
handleggina, fyrst tvo síðan fjóra { allar
áttir heims". Fleiri sýnir og stórkostlegri
bar fyrir augu manna. Þær bera vitni um
skynjunarhátt og reynslu sem okkur er nú
framandi.
DjöflatrúOg
VÍTISHRÆÐSLA
Eftir siðaskiptin og einkanlega á sautj-
ándu öld rofnuðu magísk vensl einstaklings
og umheims, jafnframt því sem þjóðtrúin
tók breytingum. Álfurinn rann saman við
drauginn. Hinn huldi heimur greindist frá
daglegum veraleika fólks og varð að djöfla-
veröld. Andhælisleg tvfhyggja kom S stað
fyrri lífssýnar. Ástæður þessa vora margar
— samfléttun þeirra á ákveðnu augnabliki:
versnandi lífskjör, harðnandi veðurfar, of-
stækisfull trúarboðun. Hræðsla við illa
anda og yfimáttúrlegar verar varð að trafl-
un — félagslegri sálsýki er gleggst kom
fram í galdrafárinu. Þá varpaði fólk kvíða
sínum og ótta á galdramenn sem áður
höfðu verið hetjur í vitund alþýðu, vitn-
eslq'a þeirra eftirsóknarverð. Þeir urðu nú
að ímyndum hins illa — uppsprettur óreiðu
og slysa í mannheimi. Ráðist var gegn
þeirri lífsskynjun sem gert hafði þjóðinni
kleift að lifa í landinu og frelsið skert á
flestum sviðum. Innræting og skipulag
færðust í aukana. Leitast var við að sveigja
hvem og einn undir kristilega samvitund
sem með tímanum varð að ósýnilegu valdi
er gegnsýrði flest svið lífsins oglagði sjálf-
stæða viðleitni í dróma.
Hin lútherska kirkja beitti mörgum ráð-
um til að festa menn í trúnni og efla yfir-
sjálfið: hina kristilegu samvisku. í því sam-
bandi skipti vítiskenningin miklu máli.
Útskúfunarhugmyndir höfðu lítt verið
áberandi á síðustu tímum kaþólskrar
kristni hérlendis en eftir siðaskiptin urðu
þær eitt öflugasta innrætingarmeðal kirlq-
unnar. Þær sköpuðu og sjúklega skelfíngu
hér á landi sem annars staðar. Hefur Páll
Eggert Ólason bent á að ein afleiðing
þeirra hafi verið aukin útbreiðsla geðveiki,
enda geta ættbækkur, prestasögur og
annálar fyrri tíma oft um að menn hafí
sturlast, verið hrelldir á samvisku sinni,
fengið samviskusturlan. Kennimenn héldu
og mjög helvíti að almúganum í stólræðunr
sínum og ritum svo ekki var furða þótl
andskotinn yrði laus. Gott dæmi um kenn-
ingu kirkjunnar er ritið Kristileg undirvi-
sun um ódauðieika sálarinnar sem lagl
var út og prentað á Hólum í upphafí aldatf
innar, 1601. Þar er kvölum helvítis m.a.
lýst á eftirfarandi hátt:
5. Þar er eilíf hörmung, neyð og angist.
6. Eilif eldsins kvöl og pína, í eldinum
að brenna og stikna, en verða þó aldrei
uppbrenndur.
7. Þar eru þreifanleg ytri myrkur.
8. Þar er eilíf skelfing og hræðsla.
9. Þar er logandi bik og brennisteinn, í
hveijum þeir fordæmdu loga, stikna og
brenna óendanlega.
10. Þar er nagandi ormur vondrar sam-
vizku, sem aldrei deyr og aldrei Iætur
af samvizkuna að naga og bíta.
11. Þar er eilífur og aldrei útslökkvanlegur
eldur.
12. Þar er reiði guðs, hverja þeir for-
dæmdu finna og líða, sú eð aldrei að
eilífu mýkist né stillist.
13. Þar er vein og kvein, óp og tanna
gnístran.
14. Þar er písl og pína í eldsins loga óaflát-
anlega.
15. Þar er fordjörfun og fyrirdæming.
16. Þar er sá annar og eilífur dauði.
Hin kristilega undirvísun er samhljóða
fjölda annarra rita sem út komu á sautj-
ándu öld. Lýsingamar á víti era óskipulegt
samansafn ýmiss konar hugmynda um
kvalir fordæmdra. Settar saman í því skyni
að skapa hrollvekju er hræði fólk til holl-
ustu og réttrar trúar. Árið 1619 þramaði
prédikari nokkur í London: Séu allar grein-
ir mannlegrar angistar frá upphafí vega,
séu allar greinir pyntinga sem upp hafa
verið fundnar — sé öllu þessu safnað sam-
an er það þó sem flugnabit í samanburði
við kvalir vítis, þar sem Guð sýnir hefndar-
mátt sinn. í alþýðlegum trúarritum var
megináhersla lögð á hina líkamlegu þján-
ingu. Hún þótti áhrifameiri en ógn andlegr-
ar útskúfunar enda varð fólk þessa tíma
lítt vart við náð Guðs í daglegu lífi sínu.
Hin lútherska innræting birtist ekki að-
eins í nauðung og valdboði hérlendis heldur
og goðsögulegri nýsköpun eins og áður
getur. Raunverulegir atburðir urðu tilefni
goðsagnar sem renndi stoðum undir djöfla-
trú og vítishræðslu meðal almennings og
áttu ef til vill meiri þátt í kristnun íslend-
inga á sauijándu öld en menn hafa gert
sér grein fyrir. Kirkjunni tókst að tengja
boðskap sinn við veraleika sem brann á
líkama hvers og eins: veraleika sem gerði
helvíti að raunveralegri ógn. Með Tyrkjar-
áninu 1627 fékk hið illa á sig áþreifan-
legri mynd í vitund alþýðu en áður. Hinir
framandlegu ræningjar urðu í þjóðsögunni
að manndjöflum: heiðinni þjóð, óþjóð,
manndjöflaþjóð. Þeir urðu að sendiboðum
Satans, skuggaskrímslum er stefndu hinni
mennsku borg í hættu væri ekki við þeim
bragðist á réttan hátt: með eflingu kirkju
og kristni.
TYRKJASKELFING
Óttinn við Tyrki var almennur í Norður-
álfu frá fimmtándu öld og fram á þá
nítjándu. Þeim var bölvað í prédikunarstól-
um og særingar þuldar gegn þeim löngu
eftir að þeir höfðu hætt víkingaferðum. í
bænabókum kirkjunnar höfðu þeir sömu
stöðu og náttúrahamfarir, stórsóttir og
reiðarþramur. Þeir komu og úr skelfilegum
heimi að mati manna, heimi „grimtnra
villigalta", djöfuls þý með ráni og morði.
í „Bæn á móti Tyrkjanum“ sem prentuð
var í Avenarii bænum er Oddur biskup
Einarsson þýddi á íslenska tungu segir:
„Hann (Tyrídnn) hefur gefíð líkami þína
þénara hræfuglunum undir himninum til
fæðu, og hold þinna þénara villidýram í
landinu. Hann hefur úthellt blóði þeirra
kristnu svo sem vatni, og þar var enginn
sem þá greftraði". Bæn þessi var lesin hér
á landi fram til 1860-70 að sögn Jóns
Þorkelssonar. Menn kyijuðu og vemdar-
sálma gegn Tyrkjum fram á níljándu öld.
Heiftin og skelfíngin lifðu með þjóðinni
furðu lengi.
Allmargar heimildir era til um Tyrkja-
ránið. Er athyglisvert að skoða hvað það
var sem mestan óhug vakti með fólki þeg-
ar í byijun. Viðbrögð Þorleifs sýslumanns
Magnússonar á Hlíðarenda era að mörgu
leyti dæmigerð. í huga hans vora Tyrkinn
og Páfinn greinar af sama meiði, enda var
Tyrkjum iðulega skipað á bekk með villu-
trúarmönnum og heiðingjum í lútherskum
bænabókum. Markmið ræningjanna var að
mati Þorleifs að fordjarfa öll Norðurlönd
og koma þeim undir ríki Satans. í bréfí
þann 17. ágúst 1627 ritar hann um ránið
í Vestmannaeyjum og segir meðal annars:
„Þeir hlupu sem beztu hestar; þeir hlupu
upp björg og hamra, sem kettir, svo ei
stendur fyrir þeim. Þeir hafa flöskur upp
á sér, og bolla lítinn að láta í af flöskun-
um; það drekka þeir nær þeir vilja illt að-
hafast — meina menn mannablóð með
púðri og öðra tilbúið, — að herða upp þar
með þeirra grimmd og blóð gírugheit."
Ránið varð þegar í byijun tilefni magn-
aðrar hrollvekju enda virðast ódæðisverk
ræningjanna hafa verið dæmalaus: blóð-
þorsti þeirra og miskunnarleysi með ólík-
indum — „snera þeir aftur þá helstungnu
sundur að saxa og höggva, hvar af þeir
höfðu gaman og lyst“, segir á einum stað.
Ljóst er þó að lýsingamar aukast með
tímanum: hroðaverkin verða sífellt verri
og svívirðilegri. Gott dæmi um það er frá-
sögn af illvirki nokkru sem Tyrkir unnu á
Austfjörðum og greint er frá í flestum lýs-
ingum á ráninu. í einni elstu heimildinni
er sagt að þeir hafi tekið piltung nokkum
og skorið hann þvert yfír andlitið, flett svo
augnabrúnunum ofan fyrir augun og sneytt
loks af honum „báða hans huppa fyrir
neðan síðumar“. Lét hann þar líf sitt með
harmkvælum. Ekki segir frá öðram aftök-
um af slíku tagi í þessari frásögn. í ann-
arri heimild er hins vegar skýrt frá því að
21 maður hafí fundist dauður, þannig til-
hafður.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
Höfundur er lektor viö Háskóla (slands.
KRISTINN MAGNÚSSON
Kfoss-
festing
Heródes
þvoði hendur sfnar —
Það var ekki lengur
spuming um tár —
Herskarar
vörðuðu veginn
til hásætis
Pílatusar
Svo ekki hallaðist á
vináttuleikinn
Innan ögurstundar
lokaði mannijöldinn
hringnum
með hrópum:
Krossfestið hann
Eftir
samspilið
táraðist mannfjöldinn
Höfundur er prentari og bílastæöavörður
og hafa Ijóð hans oft birzt í Lesbók.
STEFÁN
STEFÁNSSON
Kyrrð
/ röðuls roðavarpi
rósleikur hljóður
raki er á reinum
rökkurfagur óður
af yndi loftið ilmar
og umvefur heitt
hvert það lífsins hjarta
af heiminum þreytt
agndofa í undrun
ég aldrei skildi fyrr
takturinn er týndur
tíminn er sem kyrr
almættið er opið
allt sem verður eitt
etjur, fár og amstur
engu fá hér breytt
bifast ekki blöðin
bærist ekki hár
bæna minna blíðra
blika silfurtár
Höfundur býr á Patreksfirði
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MAR2 1989 9