Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 4

Upp rís hvert líf
essi niðurstaða reynslusögu Jobs kemur upp
í hugann þegar grandvar og gáfaður leitandi
og listamaður kveður mannheima. Hinni fornu
sögu má líkja við stórbrotinn ljóðleik. Hún er
meistaraverk bæði að efni og formi og birtir
— Þá svaraði Job Drottni og sagði:
Ég veit, að þú megnar allt,
og engu ráði þínu verður varnað
fram að ganga.
„Hverersá, sem myrkvar ráðsálykt-
un Guðs í hyggjuleysi?“
Fyrir því hefi ég talað án þess að
skilja, um hluti, sem mér voru of
undursamlegir og ég þekkti eigi.
„Hlusta þú, ég ætla að tala.
Ég mun spyrja þig, og þú skalt
fræða mig.“
Ég þekkti þig af afspum, en nú
hefir auga mitt litið þig!
Jobsbók 42, 1-5.
Um skáldið Heiðrek
Guðmundsson, uppruna
hans, ævi og ljóðlist.
Eftir BOLLA
GÚSTAVSSON
trúarreynslu, sem vakir alstaðar að baki.
Sagan lýsir áleitnum efasemdum og hörðu
sálarstríði réttláts manns, sem lendir í þung-
um raunum, og hún rís hátt sem máttug
trúarsókn ofar öllum stundlegum hégóma.
Þetta óbundna söguljóð um ráðgátur mót-
lætis og heita baráttu við innri efasemdir
er á margan hátt í samræmi við lífsóð Heið-
reks Guðmundssonar skálds. Innri heimur
mannsins og margslungin litbrigði tímans
voru meginviðfangsefni hans og hann
stefndi að því sama marki og fornmaðurinn
Job, leitaðist við að spinna svo vandaðan
þráð úr kembu tímans, að hann gæti tengt
hann eilífðinni. Ekkert var honum fjær skapi
en uppgjöf, þegar mest á reyndi, og þótt
hann af skaphita ætti til að dæma verk sín
til dauða, þá varð það aldrei endanleg niður-
staða, heldur fór eins og hann sjálfur komst
að orði í sögu um gamalt ljóð:
„Hann samræmdi efnið
og orðanna hljóm,
sem átti við formið
og Ijóðið
uns kvseðið var rímað
við reynslu hans sjilfs
og runnið í merginn og blóðið. “
Hann var skáld. Bam að aldri fann hann
þá þrá bærast fyrst í bijósti sér að yrkja
ljóð. Sú köllun var ekki sprottin af hégóm-
legum draumum, heldur lífsreynslu, sem oft
var sár. Glíman við vonbrigði og efa hófst
þá þegar. En efi hans var heiður himinn,
því hann slakaði aldrei á kröfum til sjálfs
sín, hvorki siðrænum né listrænum. Vegna
þessa heiðarlega efa ljómaði jörð um síðir
í ljósi sólar. Hreinn hugur efans gaf honum
jafnan heiðan dag á ný, þótt yfír jörðu hefðu
um stund grúft þungbúin þokuský. Og hann
gerði sér glögga grein fyrir því, að einlæg-
ur efi er vottur aflsins og löngum aðal hins
frjálsa hugar og Heiðrekur orðaði það á
þann veg í ljóði:
„Ogreyndu því ekki
að blása upp bái
úr brunnum og kulnuðum glæðum.
Því efinn er kveikja
og eldur og Ijós
I andríkum silmum og kvæðum.
Hann byltir sér tíðum
og leitar að lausn
og lýtur því boðorði einu.
En verðurþú aldrei
í uppnámi hans,
er ekki að segja frá neinu.“
Þama er upphafinu lýst, upphafi skáld-
ferils, sem á eftir að verða mörgum hug-
stæður svo lengi sém íslensk tunga verður
töluð. Það er ekki síst vegna þess, að efi
skáldsins varð útsýn tindsins og andi víðrar
sjónar, þótt aldrei gerði hann víðreist í bók-
staflegum skilningi þess orðs, né sæti á
bekkjum æðri menntastofnana. Eigi að síður
tókst honum í list sinni að tengja tímann
eilífðinni, gat nær ævilokum með hugarró
tekið undir orð Jobs, er hann sagði við Drott-
in: — Hlusta þú, ég ætla að tala. Ég mun
spyija þig, og þú skalt fræða mig. Ég
þekkti þig af afspum, en nú hefir auga
mitt litið þig.
Heiðrekur hafði litið takmark strangra
en fijórra átaka og orti því:
„Dimm eru ský
og dapur hugur þinn,
drúpir hvert blóm
og fáni í hálfa stöng.
Hljómur frá kirkju-
klukku til þín berst,
klðkkur og sár
og nístir hjarta þitt.
Heyríst að nýju
eftir eina stund
ómur frá sömu klukku,
mildur tónn.
Dregur þú fánann upp,
og í þann mund
opnast á himni
gluggi fagurblir.
Vorfuglar syngja,
blómin breiða út
blöðin sín öll
á móti hlýrri sól.
Lifir og þróast
allt, sem eitt sinn var.
Upp rís hvert líf,
þótt slegið sé í hel.“
II
Heiðrekur Guðmundsson fæddist þann
5. september árið 1910 að Sandi í Aðaldal.
Hann var sjötti í röð tólf systkina, bama
þeirra hjóna, Guðrúnar Lilju Oddsdóttur og
Guðmundar Friðjónssonar skálds og bónda
á Sandi. Voru bræður tíu en systur tvær.
Einn drengjanna, Snær að nafni, andaðist
nokkurra vikna, en hin bömin komust öll
yfir tvítugt. Saga þeirra Sandshjóna er kunn
og hefur Þóroddur sonur þeirra ritað ítarleg-
ar ævisögur beggja foreldra sinna. Öll hafa
þau bömin þeirra borið vitni góðum stofn-
um. Dylst engum að baðstofupallurinn á
Sandi hefur verið einstæður skóli á upp-
vaxtarárum þeirra, sífijótt tungutak Guð-
mundar Friðjónssonar og stórskorin anda-
gift, er „hann knúði strengi kvöldin löng
úthjá vetrarmar", eins og Hannes skáld
Pétursson lýsir í meitluðu ljóði:
„Grípin kenndu þér greppa-söngvar
grænir hyljir, brímfall við ósa.
Tónn þinn djúpur átti sér öngvar
ættir sem lægju til bleikra rósa. “
En þótt við göngum þess ekki dulin, að
áhrif þessa djúpa tóns hafí verið sterk og
áleitin og Heiðrekur þegar í bemsku ör-
geðja og líkur föður sínum um suma hluti,
hneigður fyrir bóklestur, brátt fágætlega
orðhagur og hefði næmt eyra fyrir hrynj-
andi, þá urðu lífsviðhorf hans um margt
önnur en skáldsins á Sandi. Skáldskapur
hans tók snemma sjálfstæða stefnu óháða
uppmna og bemskuumhverfi. Sjálfur kvað
hann kynni sín af mönnum hafa fremur
orðið sér að yrkisefni en blómin heima, þeg-
ar ég eitt sinn innti hann eftir því, hvort
umhverfíð heima á Sandi hefði haft örvandi
áhrif á skáldhneigð hans. Hann vitnaði til
hendinga úr ljóði: „Þar sleit ég bryddum
bemsku minnar skóm / og blóm og rósir
tróð ég undir fæti“, já, í stað þess að falla
í stafi yfir fegurðinni, sagði hann og bætti
síðan við: — Þegar ég fór að yrkja fyrir
alvöru, eftir að ég fór að heiman, þá eru
það fyrst og fremst kynni mín af mönnum,
sem hafa orðið mér að yrkisefni, án þess
ég hafi orðið fyrir beinum áhrifum af ein-
staklingum. Þessi staðhæfing er orð að
sönnu og má bæta því við, að til þess þarf
hugrekki að sækja skáldskapnum lífsins eld
í sálarlíf mannsins og margslungin viðbrögð
hans andspænis verðmætum lífsins, verald-
legum og andlegum, já, gagnvart lífi og
dauða. Sá sem það gerir verður að búa yfir
manndómi og djúpum gáfum, ef hann á að
halda velli sem listamaður. Þá prófraun
stóðst Heiðrekur Guðmundsson. Hann hafði
þegið glögg hyggjuskil ljóss og dags til
þess að fella reynslu sína í mannheimum í
meitluð og lifandi ljóð.
Heiðrekur var heima á Sandi til tvítugs-
aldurs og vann að búi foreldra sinna. Hann
hóf nám við Héraðsskólann á Laugum
haustið 1930, en varð að hverfa frá námi
vegna veikinda. Það varð honum þyngri
raun, að geta ekki aflað sér menntunar, en
jafnvel þeir nánustu gerðu sér grein fyrir.
Hann tók þann kost að bera þau vonbrigði
í hljóði og flestum virtist sem honum væri
ljúfast að dveljast heima í átthögum sínum.
Hann var heima á Sandi til ársins 1939.
Hugðist hann fyrst setjast að í Reykjavík,
en dvöl þar var skammæ. Varð Akureyri
aðsetur Heiðreks upp frá því og allt til enda-
dægurs. Skömmu eftir áramót 1940, þann
27. janúar, hafði hann gengið að eiga unn-
ustu sína, Kristínu Kristjánsdóttur frá
Bergsstöðum í Aðaldal. Hún er dóttir Krist-
jáns bónda Davíðssonar og Hólmfríðar Jak-
obsdóttur. Það var mikið gæfuspor og hlut-
ur Kristínar í æviverki Heiðreks skálds verð-
ur að líkindum aldrei metinn sem skyldi. Á
sinn hljóðláta hátt bjó hún honum þær að-
stæður, að honum varð meira úr verki é
sviði skáldskapar, en kröpp kjör sambúðar-
áranna gáfu tilefni til. Hún vakti yfir vel-
ferð hans af ást og umhyggju og þegar leið
á ævikvöldið og heilsa hans var á þrotum
var hún enn hans styrka stoð í því vamar-
stríði, sem hann lýsti í samnefndu ljóði, er
lýkur á þessa leið:
„Þrotinn að burðum bið ég Guð um líkn.
Bæn mín er sú, að skipti um sem fyrst
Nóttin fer að og óðum dimmir nú.
Nóttin fór að og allir þráðu hvíld.
Og allir hafa sofhað, nema þú.
Gott er að vita vakað yfir sér.
Gott er að vita hurð I hálfa gátt
handan við stokkinn, þegar rökkva fer.
Getir þú vongiöð vakað enn um hríð
vinn ég með þinni hjálp mitt dauðastríð. “
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MARZ1989