Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 4
pt ! ',í ' ' j "9v f>3 rrr:! í r 99 irrl I +een cssuns ’tf ] te?f?ir?ð£
Hlutverk siðfræðinnar í stjórnmálum
Réttlæti, velferð og lýðræði
þessu erindi mun ég reyna að gera grein fyrir hvert
sé eða eigi að vera hlutverk siðfræðinnar á vett-
vangi stjórnmála. Svarið við þessari spumingu virð-
ist raunar liggja ljóst fyrír. Hið hagnýta gildi sið-
fræðinnar almennt séð er fólgið í því að skýra fyr-
Stefnir, Félag ungra
sjálfstæðismanna í
Hafnarfirði, vildi efna til
fundar með fulltrúum
allra þingflokka
þriðjudagskvöldið 4.
apríl sl. Umræðuefnið
átti að vera siðferði í
íslenzkum stjórnmálum
og var Páll Skúlason
beðinn að hafa framsögu
á fundinum ásamt
fulltrúum
þingflokkanna. Þegar á
reyndi kom í ljós að
þingmenn höfðu
almennt ekki áhuga á að
ræða þetta mál og
ákváðu fundarboðendur
því að hætta við fundinn.
Lesbók hefur nú
fengið erindi Páls til
birtingar.
Eftir PÁL SKÚLASON
ir okkur hvað í siðferði felst og þar með
að hjálpa okkur til að vega það og meta
hvað er rétt og hvað rangt í hegðun fólks
gagnvart hvert öðru á öllum sviðum mann-
lífsins. Stjórnmál falla þar með undir sið-
ferði. Þar af leiðandi er öll stjórnmálaum-
ræða og allt sem hægt er áð segja um stjóm-
mál af siðferðilegum toga.
Fyrst mun ég að víkja í stuttu máli að
dygðum og löstum, síðan að siðareglum.
Að því búnu ræði ég svolítið um gæði lífsins
og mat fólks og meðferð á þeim. Um rökleg
tengsl hinna þriggja þátta siðferðisins -
dygða, siðareglna og verðmæta — ætla ég
ekki að íjölyrða. Hlutverk siðareglna er að
standa vörð um verðmæti og stuðla að dygð-
ugu lífemi. Dygðugur maður kann skil á
gæðum lífsins og virðir siðareglumar. Verð-
mætin em það sem líf okkur snýst um og
til að njóta þeirra þurfum við að vera dygð-
ug og hafa reglur til að gera greinarmun á
réttu og röngu. Meginefni þessa máls snýst
einmitt um réttlætið og velferðina sem flest-
ir, ef ekki allir, vilja að tryggð séu með
skynsamlegum stjórnarháttum. Kenning
mín er sú að það verði einungis gert með
virku lýðræði.
Um Dygðir Og Lesti
Fyrst skulum við víkja að dygðum og
löstum. Höfuðdygðir mannfólksins hafa
gjarnan verið taldar hófsemi, hugrekki,
sanngirni og viska, en höfuðlestimir verið
taldir hroki, öfund, níska, eyðslusemi,
græðgi, heift og leti. (Lestimir em raunar
miklu fleiri; ég minni á meinfýsni, losta-
semi, ágimd, tómlæti, fúllyndi, afskipta-
semi, valdafíkn og takmarkalausa metorða-
gimd.)
í stjómmálum reynir mjög á allar höfuð-
dygðimar, en algengustu og alvarlegurstu
lestimir em þar hroki, ágimd og valdafíkn.
Valdafíknin er vafalaust sá löstur sem al-
menningur gerir mest úr í fari stjómmála-
manna, en ég hef gmn um að fólki hætti
til að mgla heilbrigðri viðleitni þeirra til að
öðlast völd saman við þennan löst. Auðvitað
er fráleitt að lasta stjómmálamenn fyrir að
sækjast eftir völdum. Starf þeirra snýst
fyrst og fremst um að ná völdum og beita
valdinu sem þeir hafa. Hinar siðferðilegu
spurningar em því tvær: hvort þeir nái og
haldi völdum með lygum, prettum og svikum
og misbeiti því valdí sem þeim er falið —
eða hvort þeir nái og beiti völdum sínum
eftir lýðræðislegum leikreglum tog í al-
mannaþágu.
Um þetta má margt segja, en ég nefni
hér aðeins fáein atriði. Það verða vafalaust
margar freistingar á vegi þeirra sem sælq-
ast eftir stjómmálavöldum, og kannski eink-
um sú að ætla sér um of, telja sig geta
gert hluti sem em ekki á manns valdi. Beit-
ing valds er ævinlega vandasöm. Því má
aldrei gleyma að vald þingmanna og ráð-
herra er lögbundið vald í almannaþágu.
Algeng misbeiting þess felst í því að hampa
sérhagsmunum á kostnað almannaheilla.
Hér reynir á visku og hugrekki stjórn-
málamanna sem þurfa iðulega að taka
ákvarðanir sem bijóta gegn sérhagsmunum.
Góðgjam stjómmálamaður getur lent hér á
köldum klaka, ef hann skortir visku og
hugrekki til að fylgja þeim siðareglum sem
honum ber að halda í heiðri.
UM SlÐAREGLUR: SKYLDU-
STEFNA OG NYTJASTEFNA
Siðareglur skiptast í boð og bönn; bönnin
segja okkur að láta eitthvað ógert, boðin
segja okkur að gera eitthvað. Siðareglurnar
eru ótal margar eins og reglur tungumáls-
ins svo að ég get ekki talið þær upp fyrir
ykkur. Siðfræðingar hafa þó reynt að koma
orðum að ákveðnum fmmreglum sem allar
aðrar reglur verða að falla undir, ég ætla
að nefna tvær frægar tilraunir í þessa vem.
Önnur er svona: „Breyttu ævinlega á þann
veg að reglan, sem þú fylgir, geti orðið al-
menn lög, gilt alls staðar og fyrir alla.“ Hin
er á þessa leið: „Breyttu ævinlega á þann
veg að þú aukir sem mest á almenna ham-
ingju í heiminum.“ Fyrri reglan er skyldu-
regla, síðari reglan nytsemisregla. Skyldu-
stefna og nytjastéfna hafa lengi eldað sam-
an grátt silfur innan siðfræðinnar.
í stjómmálum endurspeglast þetta í
tveimur höfuðhugsjónum síðari tíma.
Skyldustefnan vísar til hugsjónarinnar um
réttarríkið, þar sem grandvallarréttindi em
tryggð og stjómað er eftir lögum sem allir
virða og þekkja. Nytjastefnan vísar til hug-
sjónarinnar um velferðarsamfélagið, þar
sem hagur allra borgara er tryggður og séð
er fyrir þörfum hvers og eins. Ef vel á að
vera þurfa reglur og stefnumál stjómmála-
flokka að taka mið af báðum þessum hug-
sjónum, réttarríkinu og velferðarsamfélag-
inu. Því miður virðist ganga ákaflega illa
að samræma þetta tvennt. í ákafa sínum
við að gera það sem horfír til góðs leiðast
menn og flokkar út í að gera það sem er
rangt, margoft óafvitandi.
Þeir sem aðhyllast nytjastefnu líta gjarn-
an svo á að réttlæti sé einn þáttur velferð-
ar; og það sé réttlætismál að tryggja vel-
ferð sem flestra, helst allra þegna þjóð-
félagsins. Fólk reynir að tryggja velferð sína
og hagsmuni meðal annars með því að afla
sér réttinda af ýmsu og ólíku tagi. Slík rétt-
indi, sem fólk ávinnur sér og reynir að
tryggja með samningum eða lögum, em
mannasetningar, svo sem réttindi til heil-
brigðisþjónustu og til lífeyris. Réttindum af
þessu tagi má breyta og jafnvel afnema,
ef fólk telur ekki fært að verða við þeim
eða lítur á önnur mál sem enn mikilvægari.
Þeir sem aðhyllast skyldustefnu líta á
hinn bóginn svo á að það sé eðlismunur á
hagsmunamálum og réttlætismálum, þó að
vissulega falli þau oft saman. (Til dæmis
em það hagsmunir manns að fá laun sín
greidd eins og um var samið og það er líka
réttlætismál.) Skyldustefnumenn leggja
jafnframt annan skilning í réttindahugtakið.
Eiginleg réttindi em þá ekki mannasetning-
ar, heldur ófrávíkjanleg krafa sem ber að
framfylgja hvað sem öllum hagsmunum
líður. Eiginleg réttindi geta ekki verið samn-
ingsatriði; og þau verða ekki sett í lög,
heldur má einungis lýsa þeim í lögum. Rétt-
ur til lífs og friðhelgi heimilisins er gjarnan
talin meðal slíkra réttinda hvað sem öllum
hagsmunum líður, en ekki rétturinn til vinnu
sem kveður augljóslega á um mikilvæga
hagsmuni. En rétturinn til lífs og friðhelgi
heimilisins tengist líka mikilvægum hags-
munum. Má ekki jafnvel undir vissum kring-
umstæðum leggja réttinn til lífs og réttinn
til vinnu að jöfnu?
Hér er ekki staður til að reyna að leysa
djúpstæð, erfið og brýn ágreiningsmál
skyldustefnu og nytjastefnu. Það þýðir samt
ekki að leiða þau hjá sér, því að það jafn-
gilti því að leiða eiginleg stjómmál hjá sér.
Munurinn á þessum sjónarmiðum sprettur
af augljósum greinarmun réttlætis og vel-
ferðar. Höfuðeinkenni velferðarmála er að
við ráðskumst með þau; við sinnum vissum
velferðarmálum í dag og frestum því til
morguns að sinna einhverjum öðmm jafn-
brýnum málum. Höfuðeinkenni réttlætis-
mála er á hinn bóginn það að við getum
ekki ráðskast með þau; ef manneskja á rétt
á einhveiju, þá er það ekki bara í hennar
þágu að hún nái rétti sínum. Það á að virða
rétt hennar skilyrðislaust og samstundis.
Vandinn sem við stöndum svo frammi
fyrir er sá að í raunvemleikanum mglumst
við á því hvað er hvað og fömm með réttlæt-
ismál — eða öfugt. Og leiðumst út í skissur.
4
4