Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 5

RÉTTLÆTIÐ ER FORSENDA
Velferðar
Frá sjónarhóli stjómmála er kjarni þessa
máls sá að réttarríkið er í sannleika frnrn-
forsenda velferðarsamfélagsins. Nái rétt-
lætið ekki fram að ganga fer margt forgörð-
um og tómt mál verður þá að tala um vel-
ferð. Með ranglæti lætur fólk ekki gott af
sér leiða. Allar siðareglur og starfshættir í
stjómmálum eiga að byggja á þessari for-
sendu, því að fólk getur ekki gert neitt
gott nema það geri jafnframt það sem er
rétt. Þegar stjómmálamenn velta vöngum
yfir því hvað sé til góðs fyrir þjóðina eiga
þeir þess vegna fyrst að spyija sjálfa sig
hvort það sé réttlátt gagnvart öllum þegnum
hennar. Mér virðist að á þessu sé alvarlegur
brestur í stjórnmálalífi okkar og raunar öllu
opinbem lífi. Bresturinn stafar af því að
fólki gengur ekki vel að tengja saman hug-
sjónimar um réttarríkið og velferðarsam-
félagið. Þó að ég telji mig nú hafa sýnt
fram á að réttarríkið sé ófrávíkjanleg for-
senda velferðarsamfélagsins er vandinn ekki
nema að hálfu leystur. Spuming er það eft-
ir sem áður hvemig unnt sé að sætta þess-
ar hugsjónir í reynd og kem ég að því síðar
hvemig ég tel unnt að gera það.
Stjórnmálavöld Og
Gæði Lífsins
Snúum okkur nú að lífsgæðunum og
mati fólks og meðferð á þeim. Lífsgæðin
eru af þrennu tagi. í fyrsta lagi em veraldar-
gæði sem skiptast í efnahagsleg, stjóm-
málaleg og menningarleg gæði; höfuðein-
kenni veraldargæða er að þau em af skom-
um skammti, um þau er því samkeppni og
þau em fallvölt eða hverful. í öðm lagi em
andleg gæði sem skiptast í vísindaleg, list-
ræn og tæknileg gæði; höfuðeinkenni þeirra
er að þau em ótakmörkuð í sjálfu sér, um
þau er því engin samkegpni og þau em
sögð eilíf eða varanleg. í þriðja lagi em
siðferðileg gæði sem má flokka eftir tegund-
um samskipta, en þeim má skipta í þrennt:
öll hugsanleg samskipti fólks (hvort sem
það þekkist eða ekki), náin persónuleg sam-
skipti (fjölskyldu- og vináttubönd) og skipti
manns við sjálfan sig (sem koma meðal
annars fram í sjálfsáliti manna og dómum
um sjálfa sig). í öllum mannlegum samskipt-
um em það réttlæti og virðing fyrir mann-
eskjunni sem skipta mestu. I nánum per-
sónulegum samskiptum em ástin og vinátt-
an efst á blaði, en fyrir einstaklinginn sjálf-
an em það dómgreind og sjálfræði sem
úrslitum ráða. Dómgreindin skiptir sköpum
því að hún er lykill hvers manns að öllum
öðmm gæðum, bæði veraldlegum og andleg-
um; dómgreindina notum við til að vega og
meta öll gæði lífsins; hún gerir fólki kleift
að standa á eigin fótum.
í stjómmálum em það svo ákveðin gæði
í hveijum þessara þriggja flokka lífsgæða
sem mestu skipta. I flokki veraldargæða em
það bersýnilega völdin í þjóðfélaginu sem
em eftirsóknarverðust. í flokki andlegra
gæða er það kunnáttan, listin eða tæknin.
I flokki siðferðisgæða er það svo réttlætið.
Völdin, kunnáttan og réttlætið em þau
gæði sem stjómmál í sjálfu sér snúast mest
um. Kunnáttan felst í stjómlistinni, réttlæt-
ið í stjómviskunni. Góðir stjómmálamenn
þurfa bæði að hafa stjórnlist og stjórnvisku
til að bera.
Stjómmál snúast einnig um öll önnur
gæði. Ástæðan er sú að völdin em þau
gæði sem gera okkur kleift að hafa aðgang
að öllum öðmm gæðum og jafnvel að ráðsk-
ast með þau. Um það má samt deila hvort
stjómmálavöld nái til sannra andlegra gæða,
þótt þau geti haft og hafi margvísleg áhrif
á skilyrði fólks til að njóta slíkra gæða.
Til samanburðar við stjómmálavöld get-
um við tekið peninga. Þeir veita aðgang að
ótal gæðum og meðal annars að völdum.
Til að vama því að peningavaldið fái öllu
ráðið gilda í réttarríki siðareglur sem banna
að menn geti keypt sér pólitísk völd, t.d.
verslað með atkvæði. Með svipuðum hætti
em ýmsar reglur sem banna hinu pólitíska
valdi afskipti af ýmsum málum þar sem
ýmis mikilvæg gæði era í húfi bæði verald-
leg, siðferðileg og andleg. Félagafrelsi, rit-
frelsi og trúfrelsi era talin meðal þeirra
réttinda sem stjómvöldum í réttarríki er
óheimilt að hrófla við. (Skyldustefnumenn
og nytjastefnumenn deila um það hvort
þessi réttindi séu mannasetningar eða eigi
sér stoð í náttúrarétti.) í nafni almanna-
heilla hafa þó stjómvöld í hinum vestræna
heimi iðuiega afnumið eða skert slík réttindi.
Alræðisvandi Ríkisins
Hér rís hinn siðferðilegi höfuðvandi
stjómmálanna. Ríkisvaldið er í sjálfu sér
alræðislegt. Jafnvel þó að lög og reglur
kveði á um það innan hvaða marka megi
beita því, þá er aldrei nein trygging fyrir
því að þessu valdi verði ekki misbeitt. Það
em tvær meginleiðir til að takast á við þenn-
an vanda og þær þarf að fara samtímis.
Fyrri leiðin er sú að tryggja sem vönduðust
vinnubrögð í dómskerfinu og sem mest sjálf-
stæði dómstólanna gagnvart öðmm örmum
ríkisvaldsins. Síðari leiðin er sú að vinna
markvisst að uppeldi og menntun til að
styrkja réttarvitund og siðferðisþroska
landsmanna, svo að þeir megni að byggja
upp og viðhalda eiginlegu réttarríki.
I opinberri stjómmálaumræðu eiga þessir
tveir málaflokkar að hafa forgang frá sið-
ferðilegu sjónarmiði. Vegalagning, heilsu-
gæsla, uppbygging einstakra atvinnugreina,
rekstur bankakerfisins og viðskiptalífsins
og hvers kyns sérhagsmunamál tiltekinna
félagshópa eða sveitarfélaga em vissulega
mikilvæg í velferðarsamfélaginu. Frá sjón-
arhóli réttarríkisins og þar með sljóm-
málasiðferðis em slík mál, mér liggur við
að segja, aukaatriði. Árangurinn af öllu
velferðarstarfinu veltur á því að fólk skilji
það sem framfarir í opinbem siðferði. Svo
dæmi sé tekið þá er umhugsunarvert hvort
það þjónar tilgangi að leggja tugi milljarða
í heilbrigðiskerfi sem stuðlar að þvi að fram-
lengja líf fólks sem hefur hvorki efnisleg
né andleg skilyrði til að njóta lífsins. Það
em hins vegar brot á mannréttindum að
hindna fullfrísk gamalmenni í því að vinna
sómasamlega fyrir sér á meðan þau hafa
orku til.
Þetta dæmi virðist mér vera nokkuð aug-
ljóst, en nú kann að vera að einhver sé mér
ósammála og telji góða sjúkraþjónustu vera
réttindamál ekki síður en það að vera ekki
sviptur vinnu sinni. Annar kann að vera
mér ósammála um það að dómskerfið og
uppeldið eigi að vera forgangsverkefni ríkis-
ins og telja það jafnmikilvægt eða jafnvel
enn mikilvægara réttindamál að ríkið styðji
við atvinnugreinar sem standa höllum fæti.
Hann bætir því gjaman við að blómlegt
atvinnulíf sé undirstaða þess að halda uppi
réttlátu velferðarþjóðfélagi.
Hér er komið að vandanum sem ég vék
að áður. Hvernig eigum við að greina á
milli réttlætismála og velferðarmála í ein-
stökum tilfellum? Með öðmm orðum: hvern-
ig eigum við að taka pólitískar ákvarðanir
í sameiginlegum réttlætis- og hagsmuna-
málum? Hvemig eigum við að komast að
niðurstöðum um þau réttindi sem réttarrík-
ið byggist á og um þá hagsmuni sem velferð-
arsamfélagið veltur á? Hvemig á að sætta
og samræma hugsjónir okkar um réttarrík-
ið og um velferðarsamfélagið? Þetta er að
mínum dómi stærsta siðferðilega úrlausnar-
efni vestrænna ríkja, ef ekki allra ríkja
heims. Siðferði okkar veltur því öðm fremur
á því að við finnum viðunandi leiðir til að
taka á þessu verkefni.
Lýðræðishugsjónin
Til þess þurfum við hugsjón sem gerir
okkur kleift að framfylgja í senn kröfum
réttarríkisins og kröfiim velferðarsamfé-
lagsins, leið sem gerir okkur kleift að upp-
götva í senn mælikvarða á réttindi og hags-
muni og að leiða ágreining þeirra tii lykta
í einstökum málum.
Eina hugsjó in sem ég fæ séð að geti
orðið okkur til leiðsagnar er hugsjón lýðræð-
isins. Lýðræði merkir það að lýðurinn, al-
menningur, ráði sínum málum, hann sé
ekki ofurseldur valdi ákveðinna hópa, flokka
eða einstaklings. Mér virðist að hvorki rétt-
arríkið né velferðarsamfélagið fái staðist
nema þar sem fólk býr við virkt lýðræði,
þ.e.a.s. þar sem allur almenningur tekur
virkan þátt í ákvörðunum um mál sín. Þetta
er augljóst hvað velferðarsamfélagið varðar:
fólk verður sjálft að segja álit sitt á því
hveijir hagsmunir þess em, hvað það telur
vera sér til góðs. Okkur getur skjátlast um
þetta, en engir sérfræðingar geta samt
hugsað að öllu leyti fyrir okkur og sagt
okkur hvað sé okkur til góðs. Þetta er líka
augljóst varðandi réttarríkið: það geta eng-
in stjórnvöld haft óskorað úrslitavald um
réttlætið; jafnvel hæstarréttadómar kunna
að vera. rangir, hvað sem hver segir og
hvað sem hver heldur. Þess vegna á hver
sem er — allur almenningur — rétt á því
að segja hvað honum finnst um réttlætið.
Ef við föllumst á þetta og viðurkennum
lýðræðishugsjónina ekki aðeins í orði, heldur
líka á borði, þá blasa við ákveðnar ályktanir
í senn varðandi réttarríkið og velferðarsam-
félagið. Eg ætla að nefna einungis tvær.
Hin fyrri er sú að lýðræðinu fylgir að viss
réttindi em öðmm mikilvægari: Fmmrétt-
lætiskrafa lýðræðisins er sú að almenningur
sé fær um að gegna lýðræðisskyldu sinni;
stjórnmálalegt uppeldi, stjómmálamenntun,
er forsenda lýðræðis _ í réttarríki. Síðari
ályktunin er þessi: Ákvarðanir um það
hvemig gert er upp á milli hagsmuna verða
að fara eftir opinberam leiðum sem allur
almenningur þekkir og virðir og getur hve-
nær sem er skoðað hvemig farið er eftir.
SlÐFERÐIS V ANDIÍSLENSKRA
STJÓRNMÁLA
Siðferðisvandi íslenskra stjórnmála er ein-
faldlega sá að við — íslenskur almenningur
og þar með taldir stjómmálamennimir —
höfum verið svo önnum kafín við að byggja
upp efnahagslegt velferðarkerfi, kerfi sem
á að sinna öllum okkar þörfum og löngun-
um, að við höfum ekki mátt vera að því að
huga að þeim siðferðisgmnni sem allt bákn-
ið hvílir á. Við höfum ekki lagt á okkur að
skilja og virða framreglur réttlætis og lýð-
ræðis. Hér er ekki við einn eða neinn að
sakast öðmm fremur, enda er vandinn ekki
sá að finna skýringu á ástandi máli. Vandi
okkar nú er sá að fara að hugsa skipulega
og markvisst — með hjálp siðfræðinnar —
um þau mörgu erfiðu og brýnu réttlsetismál
og verkefni sem bíða úrlausnar. Ég gæti
trúað að á þeim langa lista standi málefni
íjölskyldunnar, uppeldis- og barnavemdar-
mál efst á blaði. Frá sjónarhóli samfélagsins
er alls ekkert mál biýnna en uppeldi þegn-
anna; hvort þeir séu eða verði hæfir til að
takast á við þann vanda að koma á laggirn-
ar og viðhalda sjálfstæðu ríki hér á landi —
ríki sem verði mótað í anda réttlætis, vel-
ferðar og lýðræðis.
Höfundur er prófessor við Háskóla íslands.
Karol
Wojtyla
og Halldór
Laxness
- tengslin gegnum
Kristnihaldið
Halldór Laxness og nú-
verandi páfi, Jóhannes
Páll II, eiga það m.a.
sameiginlegt að hafa
báðir staðnæmst við
spænska skáldið Jó-
hann af krossi og gert
því skil í verkum sínum,
hvor með sínum hætti. Páfinn samdi dokt-
orsritgerð um Jóhann, en Halldór Laxness
lætur hann syngja undir í „Kristnihaldi
undir Jökli“.
„Umbi“ er heldur ekki aðeins persóna í
sögu Halldórs Laxness, heldur tengist slík
persóna líka sögu Jóhanns af krossi og
Karmelítanrta á Spáni á 16. öld, en þá sendi
páfinn einmitt sinn „Umba“ til að rannsaka
kristnihald í Kastilíu í klaustmm Karmelít-
anna.
Séra Karol Wojtyla óskaði eftir því að fá
að ganga í Karmelítaregluna eftir prest-
vígslu, en Sapeinha erkibiskup í Krakow
hafnaði beiðni hans og sendi hann til fram-
haldsnáms í Róm. Fyrri doktorsritgerð Kar-
ols fjallaði síðan um verk spænska 16. aldar -
dulhyggjumunksins og Karmelítans heilags
Jóhanns af krossi. Þessi Spánveiji heillaði
annan frægan mann á sömu ámm, Halldór
Laxness. Heilagur Jóhann settist nefnilega
að í íslenskum bókmenntum í Kristnihaldi
undir Jökli eftir Halldór Laxness, en þar
er 42. kaflinn sérstaklega helgaður honum
og ljóðlist hans og nefnist „Ljóðmæli Jóns
helga af krossi ofl.“.
Ua Kristnihaldsins þykist hafa verið í
klaustri á Spáni og dregur samlíkingar milli
sín og Umba annars vegar og Teresu frá
Avfla og Jóhanns af krossi hins vegar.
Meðal annars er sami aldursmunur á þeim
þegar þau hittast í fyrsta sinn. Ekki er
ástæða til að fara út í langar samlíkingar
milli þessara persóna eða hugmyndafræðina
hér og nú, en greinilegt er að sá dulmagn-
aði bjarmi sem Halldór varpar á Kristnihald-
ið er vísvitandi sóttur til þessara frægu
dýrlinga rómversk-kaþólsku kirkjunnar.
Við nánari skoðun á persónum og atvikum
Kristnihaldsins er eins og glitti enn einU
sinni í þá víðtæku, kaþólsku þekkingu Nób-
elsskáldsins, sem það nýtir sér aðeins til
heimsborgaralegrar hótfyndni, ef ekki sem
einkabrandara. Skáldið veit vel að fáir mót-
mælendalesendur hans hafa heyrt um „umb-
ann“ Peter Femandéz sem Píus V páfi sendi
til að rannsaka kristnihald í Kastilíu á 16.
öld og sérstaklega klaustur Karmelítaregl-
unnar. Hugsanlega er Halldór hins vegar
að spjalla þarna einslega við sína kaþólsku
lesendur, líkt og víða annars staðar, þegar
hann höfðar til kirkjusögunnar og kenning-
anna.
Heilög Teresa af Avila, hugmyndafræð-
ingur og stofnandi þeirrar greinar Karmel-
klaustranna sem við Islendingar þekkjum í
Hafnarfirði, er átrúnaðargoð Úu í Kristni-
haldinu, en Úa segist hafa dvalið í klaustri
á Spáni. Halldór Laxness veit auðvitað líka,
að Heilög Teresa af Avíla er ekki einasta
vemdardýrlingur spænskra rithöfunda,
heldurgerðist frægasta „Umba-saga“ Spán-
ar einmitt vegna rannsókna á „Kristnihaldi“
í Karmelítaklaustmnum á hennar tíma eins
og áður segir.
Er það líka hugsanlegt að Halldór Lax-
ness sé kannski örsnöggt á einum stað að
vitna til Karmelklaustursins í Hafnarfirði?
Tengsl em í Kristnihaldinu rakin milli dular-
fullra sagna af Úu nútímans, konunni úr
Karmelklaugtrinu á Spáni, og fyrri tíðar
konu á Snæfellsnesi. Halldór Laxness lætur
svo Fínu Jónsen segja, án sérstakrar skýr-
ingar, að þótt konan sé vel kunn þar í sveit-
inni þekki nú _ enginn Úrsulu
ensku/Úrsu/Úrsalei/Úu — „I Hafnarfirði“.
ÓLAFUR TORFASON
Grein þessi átti að vera i síðasta tölublaði Les-
bókar, sem helgað var páfaheimsókninni, en hún
féll niður vegna mistaka, sem beðist er velvirðing-
ar á.
LESBÓK MORGUN8LAÐSINS 3. JÚNÍ 1989 5