Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 10

ÆT u R l | G
L A T K I S' T U N N I
Ásýndir og sam-
skotabaukar
óbirt ljóð eftir Jóhann Sigurjónsson -
Arið 1916 gerðist það að danskur dósent í
Reykjavík, Holger Wiehe, ásakaði Jóhann Sig-
urjónsson skáld og aðra íslenska rithöfunda
í Danmörku um föðurlandssvik í ritdómi í
tímaritinu Tilskueren. Dósentinn var að fjalla
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
um skáldsögu eftir Einar Kvaran og taldi
sig hafa tilefni til að gera á þennan hátt
upp á milli Einars og þeirra íslendinga sem
þá leituðu sér frama í heimalandi hans
sjálfs. Wiehe taldi sig tala máli margra sam-
landa íslenskra skálda sem unnið hefðu sér
til óhelgis að leita sér frægðar með ritverk-
um á öðru máli en þeirra eigin. Um þessar
mundir voru fjórir íslendingar komnir áleið-
is að þessu marki í Danmörku. Jónas Guð-
laugsson sem reyndar hafði látist nokkrum
mánuðum áður en ámælin birtust. Guð-
mundur Kamban, Gunnar Gunnarsson og
Jóhann Siguijónsson. Ritstjóri tímaritsins
sendi Gunnari og Jóhanni grein Holgers
Wiehe áður en hún var tekin til birtingar
og þá með vilyrði um að birta athugasemd-
ir þeirra um leið, ef einhverjar yrðu. Af
þessu tilefni ritaði Jóhann dálítinn pistil sem
svo birtist í Tilskueren fyrri hluta vetrar
1916.
Jóhanni fórust vel orð í svari sínu —
hann byggði jafnan greinar sínar upp af
vísindalegri rökfestu og þrátt fyrir það með
myndríku, skáldlegu máli. Hann benti á að
aðeins einn maður væri nafngreindur í
greininni af umræddu tilefni, Gunnar Gunn-
arsson, og því yrði að ætla að átt væri við
þá íjórmenninga alla. Einn þeirra væri lát-
inn, annar, Guðmundur Kamban, væri bú-
settur í Bandaríkjunum og aðfinnslan færi
því líklega fram hjá honum, Gunnar myndi
sjá um sig sjálfur, en hvað sér viðviki þá
hefðu þau leikrit hans; sem hann hafði gert
opinber, verið flutt við góðar undirtektir í
Reykjavík, svo góðar að hlyti að vera til
marks um almannavilja og af þessari ástæðu
og öðrum kenndi hann þess ekki að hann
bæri brennimark föðurlandssvikarans á enni
sér.
Jóhann kaus að hafa að engu þau ámæli
hins danska Wiehe en ástæðulaust er að
efast um að skammsýnin hafi verið sjálfri
sér Iík þá sem endranær og þeir íjórmenn-
ingar mætt nokkru andstreymi fyrir að fara
ekki troðnar slóðir og þar á ofan fyrir að
gerast í því mæli þátttakendur í danski
menningu sem þeir gerðu. Og vissulega var
þeim ijórmenningum vandi á höndum við
j)ær aðstæður sem þeir höfðu kosið sér.
(Kamban sneri aftur eftir að hafa um skeið
freistað gæfunnar meðal enskumælandi
fólks.) Komnir frá sjálfstæðu menningar-
svæði innan Danaveldis þar sem ríkjandi
var andúð á Dönum og hlutu á fullorðins-
aldri að freista þess að ná þeim tökum á
danskri tungu að stæðist samkeppni við
hina betri rithöfunda Dana og síðast en
ekki síst yfírvinna, eða a.m.k. virkja sér í
hag, þær hugmyndir sem danskur almenn-
ingur gerði sér um ísland og íslendinga og
oft voru Ijarri raunveruleikanum. Þeir íjór-
menningar urðu að læra að sigla milli skers
og báru og miðað við þessa örðugleika alla
varð velgengni þeirra mikil, og næsta ólík-
indaleg ef til þess eins er horft hveijar hug-
myndir íslendingar hafa lengst af gert sér
um afstöðu Dana til sín fyrr á tímum.
Um greinaskrif Jóhanns Siguijónssonar
í dönsk blöð, eftir að hann fluttist til Dan-
merkur um aldamótin síðustu, hefur lítið
verið fjallað, hann fékkst ekki mikið við
slíkt en þær tvær greinar sem hér verða
teknar fyrir gefa góða mynd af hugmyndum
hans og aðferðum á þeim vettvangi, betri
en flest annað af opinberum skrifum hans,
þessa manns sem að kunnugra manna vitn-
isburði var gæddur svo mikilli skáldgáfu
að honum var veruleikinn sem skáldskapur,
talaði, hugsaði, aðhafðist í ljóðum, ekki
bara ritaði, og ekki að undra með hliðsjón
af þessum einkennum hans að hann varð
einna fyrstur íslendinga til að yrkja með
fijálsu hljómfalli, órímað. Af þeim fjórum
íslenskum mönnum sem brutust til frægðar
meðal Dana var Jóhann vafalaust háðastur
um getu sína til að skrifa, viðurkenningu
annarra manna á verðleikum sjálfs sín og
ritverka sinna, og þar með líklega kennt
sterkast þeirra pólitísku átaka sem urðu
milli þjóðanna tveggja á fyrstu tveimur ára-
tugum aldarinnar. Er þó ekki með þessum
orðum verið að draga úr vanda hinna
þriggja.
Arið 1915 ritaði Jóhann grein í stórblað-
ið Politiken um sambúðarmál íslands og
Danmerkur. Greinin er Iýsandi um aðferð
við að sætta þær andstæður í eigin persónu-
leika sem Iq'ör hans höfðu búið honum.
Greinin hefur ekki birst víðar, né áður á
íslensku. Jarðskjálfti sá, sem Jóhann nefnir
í grein sinni, varð árið 1896 á Suðurlandi.
ÍSLAND OG DANMÖRK
„Æ fleiri láta nú í ljósi hér í Danmörku
það álit sitt að ef ekki náist innan tíðar
endanlegt samkomulag um málefni íslands
og Danmerkur verði að koma til fulls að-
skilnaðar.
Mér skilst að þetta álit eigi vaxandi fylgi
að fagna.
Mér skilst að hinn langvinni pólitíski
ágreiningur hafi valdið að Danir beri orðið
kala í bijósti til íslendinga — svo sé komið
því hjartalagi sem eftir jarðskjálftahrinuna
miklu reyndist nauðstöddum íslendingum
betur en allra annarra Evrópuþjóða til sam-
ans.
Ég viðurkenni opinberlega að mér sár-
gremst að svo er komið.
Að mínum skilningi hefur þjóð mín ekki
efni á að hafna vináttu þjóðar sem er stór-
veldi miðað við smæð sjálfrar hennar — og
sem að fijálslyndi og andlegri spekt hreint
ekki er síðri hinum elstu Evrópuþjóðum.
Og þó hafa þessar yfírlýsingar danskra
manna sína bjartari hlið. Þær fela í sér
grundvöll að sáttargerð, aðlaðandi og ær-
legri. Hinir sömu lýsa yfir að danska þjóðin
reikni ekki með þeim möguleika að beita
vamarlausa smáþjóð valdi. Segja að ef við,
svo fámennir sem við erum og ijarri um-
heiminum, höfum einhug og kjark til að
stýra þjóðarskútu okkar einir, þá muni þeir
virða þann vilja okkar.
Ég hverf aftur um nokkurra ára skeið.
Dönsk þjóð hafði rétt hinni íslensku vinar-
hönd svo ekki varð um villst. Tillagan sem
Hannes Hafstein umboðshafi og ráðherra
lagði fyrir hina íslensku kjósendur átti að
innsigla vináttusáttmálann og þjóðin
íslenska þar með vera laus við hinar niður-
lægjandi stjómmálaeijur. Tillögunum var
tekið með fögnuði og útlit var fyrir að inn-
an tíðar yrði komist að samkomulagi. En
nú hafa hafíst upp raddir með fullyrðingum
um að hin framrétta sáttarhönd hafí annað-
hvort yerið borin upp af óheilindum eða
fávísi; ísland eigi óskoraðan rétt á sjálf-
stæði og vináttubragðið ekki meira en svo
að það feli í sér ósk — blint eða af ráðnum
hug — um að hindra í eitt skipti fyrir öll
að draumur íslendinga um sjálfstæði geti
orðið að veruleika.
„Ættum vér að leggja fijálsræði lands
vors um aldir í sölurnar fyrir stundarávinn-
ing?“ „Ættum vér að koma í veg fyrir um
alla framtíð að afkomendur vorir geti ráðið
sér sjálfir?" Þessar bitm yfirlýsingar urðu
tillögu umboðsaðilans banavopn.
Þér Danir sem enn berið í bijósti vináttu
til hinnar íslensku þjóðar, og álítið, sem ég,
að fullur aðskilnaður nú yrði íslendingum
til óbætanlegs tjóns, sviptið þá íslendinga,
sem andmæltir em því að sættir takist,
þessu vopni og áhrifamáttur þeirra manna
verður að engu! Því að bjargföst trú mín
er að allar hindranir munu úr vegi og stutt
í samkomulag ef danska þjóðin sannfærir
hina íslensku með gildum rökum um að það
sé ekki hennar hagur að fírra hina íslensku
möguleikanum á að láta rætast draum sinn
frá fomu fari um fullt frjálsræði ein-
hvemtíma í óljósri framtíð.
Ég hef ekki nægilega þekkingu, innsýn
eða forræði til að benda á leið nákvæm-
lega, en af þeim kvíðboga fyrir og þeirri
elsku sem ég ber í bijósti til hins fagra lands
míns leiðir rétt minn til að reyna að beina
mönnum fram á veg. Og því er það von
mín að konungurinn og réttsýnir og sóma-
kærir danskir embættismenn vilji láta ís-
lendingum eftir drauminn um fullt og óskor-
að sjálfstæði án þess að svipta ísland nútím-
ans vináttu og vemd hinnar dönsku þjóðar.
Framkvæmdin gæti orðið, sýnist mér, á
þann veg að sett yrði í samninginn, sem
ég vona að verði innan tíðar gerður — óupp-
segjanlegan um lengri eða skemmri tíma —
yfírlýsing sem efnislega og með leikmanns-
legu orðalagi væri á þessa leið: „Þegar
samningstíminn er útrunninn og nýr samn-
ingur á döfinni eiga íslendingar rétt á að
taka upp að nýju hið óháða þjóðskipulag
sögualdarinnar, ef í ljós kemur við almenn-
ar kosningar að með þjóðinni ríkir eining
um að vilja það.“
Ef lokaorð samkomulagsins yrðu á þenn-
an veg er von mín og vissa að ekki hvarfl-
aði að réttsýnum og sómakæram íslenskum
embættismönnum að endurgjalda virðulegt
sáttarboðið með einhvetjum þætti hinnar
efnahagslegu sérstöðu Islands — nú um
stundir er stórveldin úthella blóði til að veija
sjálfstæði sitt.
Ég get hugsað mér Dani sem settu íslend-
ingum úrslitakosti með keim af hótun: „Ann-
aðhvort hlítið þið þeim skilyrðum sem við
höfum sett eða þið verðið svo frjálsir sem
þið sjálfir hafíð óskað. Við eram orðnir
þreyttir á að standa í deilum við ykkur og
sækjumst ekki eftir að halda yfir ykkur
vemdarhendi sem þið getið bægt frá ykkur
hvenær sem ykkur sýnist.“ Ég segi, ég get
hugsað mér þetta. En ég myndi svara hinum
sömu, að vinátta og ást yxu í skjóli fram-
réttrar verndarhandar, sem háð er loforði
um að víkja sjálfviljug þegar skjólstæðingur-
inn vill. Og gemingurinn — göfugur, óeigin-
gjarn — yrði Danmörku til ævarandi sóma
ef af yrði á þessari sortans tíð þegar jafn-
vel þeir bijóstbestu og hugvitssömu eiga
örðugt með að greina í milli valds og réttar.“
Af grein Jóhanns má sjá að fyrir hann
var í mörg horn að líta ef fremd hans —
sem íslendings — átti að verða að raun-
veraleika, þar með varanlegur ávinningur
meðal Dana — sem hún ekki varð. Hann
náði viðurkenningu og frægð fyrir leikrit
sín en heimsstyrjöldin fyrri og á nokkurn
máta andúð manna eftir hina síðari á aría-
dýrkun, á þesskonar ofstækiskenningum
nasista um norræna yfírburði, kom niður á
hinu íslenska framlagi fjórmenninganna til
danskra bókmennta. Síðast en ekki síst urðu
persónulegar ástæður til þess að gera
skammlífa frægð Jóhanns meðal Dana.
Jóhann Sigutjónsson (1880-1919) var af
efnafólki kominn, faðir hans, Siguijón Jó-
hannesson bóndi á Laxamýri í Norður-
Þingeyjarsýslu var ríkastur bóndi á Norður-
landi á þeim áram sem Jóhann var að alast
upp, síðustu tveimur áratugum síðustu ald-
ar, og Jóhann naut mikils eftirlætis og
ástríkis af báðum foreldram sínum. Hann
var til muna líkari móður sinni, Snjólaugu
Þorvaldsdóttur sem mjög var fyrir andleg
efni og skyld Jónasi Hallgrímssyni. Á full-
orðinsáram háði Jóhanni það atlæti sem
hann hafði notið í foreldrahúsum. Þegar
fram í sótti á Danmerkurárunum sýndi hann
merki um ofmetnað, úthaldsskort, hafði þá
og jafnan talsvert óraunhæfar hugmyndir
um sjálfan sig, hégómlyndi gagnvart eigin
verðleikum sem leiddi til mikillar viðkvæmni
fyrir gagnrýni og yfirleitt því hvernig menn
umgengust skáldskap hans. Af þeim sökum
hve þurftugur hann var fyrir veraldlega
velgengni rýrði hann skáldskapargildi
sumra leikverka sinna með því að endurrita
þau í samræmi við tilmæli milligöngumanna
og „meintar" óskir almennings. Hann hafði
enn um það leyti sem hann lést, aðeins 39
ára gamall, helst til barnalegar hugmyndir
um samfélagsmál og tilvistarkjör manna
yfírleitt, — og það ekki síður þótt hin ljóð-
rænustu verka hans gefi í skyn djúpsæ,
sammannleg sannindi, þótt þversagnakennt
virðist í fljótu bragði.
Jóhanni lá svo á út í heim að hann hætti
námi eftir fjórða bekk í Lærða skólanum,
og það þrátt fyrir ágætan vitnisburð. Hann
kaus að nema dýralækningar við Land-
búnaðarháskólann í Kaupmannahöfn í því
skyni að ferðast samhliða starfi (og þá var
einn dýralæknir á íslandi), en hann hætti
námi þegar hann átti eftir einn vetur í skó-
lanum og sneri sér af alhug að ritstörfum
— og uppfinningum sem tryggja skyldu
honum íjárhagslegan grundvöll. Hann fann
upp hattpijóna sem ekki var hægt að stinga
10
■