Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 8

Árið mitt í Ghana
Höfundurinn dvaldist
um eins árs skeið ét
framandi slóðum: í
héraðinu Dagbon í
Afríkuríkinu Ghana, þar
sem dagshitinn er yfír
40 stig og menn stunda
sjálfsþurftarbúskap og
búa við fjölkvæni.
íburðarmiklar og
skrautlegar hátíðir setja
svip sinn á líf þeSSa fólks,
sem heldur í hefðir langt
aftan úr fortíðinni.
Eftir ÞORVARÐ ÁRNASON
Fiðlarinn stillir strenginn sinn, þetta er þykkur
göndull, búinn til úr taglhárum. Fleiri strengir
eru ekki á fiðlu þessari sem kölluð er Gonjí og
er eins konar einkennishljóðfæri þessa héraðs.
Sagnir herma, að endur fyrir löngu hafi þáver-
DAMBA
andi konungur Dagúmbamanna sótt fiðluna
alllangt norðan úr löndum. Hugsanlega hef-
ur hann leitað á fomar slóðir því samkvæmt
sögunni lögðu Dagúmbar mikið land undir
fót áður en þeir settust hér að. Upprunalegu
íbúanna felldu þeir eða stökktu á brott en
skýrðu landið uppá nýtt og nefndu það
Dagbon.
I dag er Dagbon hluti af Vestur-Afríku-
ríkinu Ghana. Héraðið er í savannabeltinu,
norðan við miðbik landsins og austan. Dag-
úmbar em álíka fjölmennir og íslendingar,
flestir muhameðstrúar. Tunga þeirra nefnist
Dagbani og er eitt af þeim átta megintungu-
málum sem töluð eru í Ghana.
Þetta er landbúnaðarsamfélag, 95% íbú-
anna eru bændur og stunda þeir flestir
sjálfsþurftarbúskap. Þeir rækta einkum
maís, jarðhnetur og Yam (rótarávöxtur,
ekki ósvipaður kartöflum á bragðið en öllu
stærri). Jafnframt þrífst hér stórar hjarðir
nautgripa, sauðfjár og geita. Landið er að
sönnu frjósamt en aðrar náttúrauðlindir
vart fyrir hendi.
Höfuðborg þessa foma konungsríkis heit-
ir Yendí og er hvorki ýkja stór né mikið
fýrir augað. Þar búa um tíu þúsund manns,
flestir í hefðbundnum húsakynnum Dag-
úmbamanna: hringlaga leirkofa með strá-
þaki. Yendíbúar halda almennt fast í fomar
hefðir, þar þrífst og skrautlegt mannlíf sem
undirritaður var svo lánsamur að mega
fylgjast með veturinn 1987—88.
Skal nú reynt að bregða upp nokkmm
minningum frá þessum tíma, þótt brota-
kenndar kunna að verða.
Næturhimininn er tær og stjömubjartur,
í mánaskininu virðast þökin úr silfri en ekki
af stráum gerð. Utan úr myrkrinu berst
ómur af bumbuslætti. Klukkan er orðin tíu
og búið að taka rafmagnið af. Yfirleitt er
það merki um að gengið skuli til náða, því
vinnudagurinn á ökmnum er langur, en
ekki í kvöld og raunar ekki undangegnar
vikur. Menn em að æfa sig fyrir dömbuna.
Damban er mesta hátíð sem haldin er á
þessum slóðum; spámaðurinn á afmæli og
þá verður auðvitað að halda veislu. íslam
er talið hafa borist til Dagborn í byrjun 18.
aldar, flestir bæjarbúar játa múhameðstrú
en eins og algengt er meðal Afríkubúa hafa
þeir aðlagað þessa aðfegnu trú að ýmsum
góðum og gildum innlendum siðum. Þannig
var Damban uppmnalega uppskemhátíð.
Þetta er tími hinna síðustu rigninga og við
tekur þurrkur fram á vor. Yendíbúar em
þó yfirleitt moskuræknir vel, mæta ávallt
til bæna á föstudögum kl. hálf eitt í sínu
fínasta pússi, nýþvegnum og straujuðum
föstudagsfötum.
Damban hefst með bumbubarningi mikl-
um fyrir utan höll konungsins, sem Yaa-
Naa er nefndur. Br þar samankomin mikil
trommarafjöld og sérstakir Dambarythmar
barðir af mikilli list. Hrynurinn er mjög flók-
inn og tekur sífelldum, smávægilegum
breytingum en þetta spilar allur þessi fjöldi
sem einn maður væri.
Höfðingjar úr nágrannaþorpunum taka
að ríða í hlað, fákar þeirra eru glæsilega
Damban er mesta hátíðin í Ghana. Þá á spámaðurinn afmæli og gott tilefni til
að halda veizlu.
skreyttir og þeim fylgir mikil hirð mús-
íkanta og þjóna. Þjónamir bera stóra blæ-
vængi til að kæla höfðingjann en höfði hans
er skýlt með stórri, skrautlegri sólhlíf.
Stærsta sólhlífin er þó vitanlega konungs-
ins, sú er um sex metrar í þvermál, eldrauð
og fagurlega brydduð. Hún stendur fyrir
utan höllina og bíður þess að kóngur láti
sjá sig.
Útá miðju torginu fyrir framan höllina
bíða þrír þjónar konungs með bolakálf sem
þeir hafa snúið niður. Háls hans er berað-
ur. Þegar Yaa-Naainn loksins birtist bijót-
ast út mikil fagnaðarlæti og fólk flykkist
inná torgið. Kóngur og föruneyti hans fikra
sig löturhægt í gegnum iðandi mannhafið,
sólhífin mikla dansar yfir höfðum þeirra,
henni er snúið feykihratt og hún látin rísa
og falla til skiptist svo helst minnir á risa-
stóra skopparakringlu.
Nú hefst hringdans í kringum kálfinn en
þegar þriðja hringnum er lokið er kálfurinn
skorinn á háls. Blóðinu er safnað í stóra,
hvíta skál. Kóngur dýfir fingri í skálina og
ber síðan blóð á enni stríðsmanna sinna.
Barkinn er skorinn úr kálfínum og settur á
spjótsodd æðsta stríðsmannsins.
Að þessu loknu sest konungur í hásæti
sitt, umkringdur höfðingjum, ráðgjöfum,
öldungum, stríðsmönnum og þjónum, svo
ekki sé minnst á allar eiginkonumar og
krakkaskarann. Þá koma trommararnir aft-
ur til skjaianna og seiða mektarfólkið eitt
af öðru fram í dansinn. Það er stórkostlegt
að sjá þessa gömlu, virðulegu menn í hné-
síðum mussum og útsaumuðum reiðstígvél-
um sveifla sér í dansi eins og unglömb, með
göngustafinn í annarri hendi og „töfratagl"
(hrossahársvöndur, gæddur yfírnáttúmleg-
um kröftum) í hinni. Hápunkturinn er svo
náð þegar Yaa-Naainn sjálfur stendur upp
og tekur sporið.
Formlega lýkur dömbunni með heljarinn-
ar skrúðgöngu gegnum bæinn um það leyti
sem sólin er að hníga til viðar en í raun er
teitið bara rétt að hefjast því nú verður
dansað og dansað, langt fram á rauða nótt.
Markaðurinn
Bananafrúin er á sínum stað, undir stóra
Baobab-trénu í útjaðri markaðarins. Þær
eiga hver sinn bás, markaðskonumar, þar
sem þær sitja hvern einasta dag frá sólar-
upprás til sólarlags. Þetta em oftst eldri
konur. Sumar hafa barðastóra hatta á höfði
sér, aðrar leita sér skjóls undir stóm tré.
Varningurinn er fremur fábrotinn, græn-
meti og ávextir mest áberandi, síðan smá-
hlutir til heimilisins. Þær skarta sínu feg-
ursta brosi þegar kúnna ber að garði, slíkt
getur þó haft þveröfug áhrif við það sem
ætlast var til því þær em margar hveijar
iðnar við að tyggja kó/a-hnetur en kólað ■
litar tennur þeirra eldrauðar, þær fáu sem
eftir em.
Sjötta hvem dag er mikið um að vera,
þá er „markaðsdagur" í Yendí og fólk flykk-
ist úr nærliggjandi héraðum og jafnvel ,
lengst að sunnan með vömr sínar. Hér og
þar á markaðstorginu má sjá stóreflis vöm-
bíla, dekkhlaðna af yam. Dagbon er enda
helsta yam-ræktarhérað í Ghana og hingað
koma menn hvaðanæva að til að festa kaup
á þessari vinsælu matvöm. Til marks um
mikilvægi yamsins fyrir Dagúmbamenn má
geta þess að í máli þeirra fínnast 32 mis-
munandi orð yfír rótarávöxt þennan.
Inná miðjum markaðnum hafa slátrararn-
ir aðstöðu sína, þar má kaupa kjöt af flestu
því sem kvikt er. Kjötið er stykkjað í sund-
ur með stómm sveðjum og síðan vafið inn-
aní laufblöð. Kræsingunum er jafnt deilt
milli manna og flugna því jafnan svífur
mikið ger yfír landbúnaðarafurðum þessum.
Hundakjöt þykir mikið hnossgæti á þessum
slóðum, það er aðeins borið fram á sérstök-
um tyllidögum og einungis karlmenn mega
neyta þess.
FIÐLUR OG TRUMBUR
Hljóðfæraleikarar em mjög mikils metnir
í Dagbon því þeirra er að skrá sögu þjóð-
flokksins og varðveita, bæði í formi tónlist-
ar og kvæða. Hver háttsettur meðlimur
samfélagsins á sitt ákveðna stef sem tónlist-
armennirnir leika í hvert sinn sem viðkom-
andi birtist. Stefið vísar til eins konar dæmi-
sögu sem tengd er ævi mannsins og á að
lýsa skapgerð hans og mannkostum í hnot-
skurn.
011 þessi stef verða hljóðfæraleikararnir
að læra og varðveita, mann fram af manni.
Allir fíðluleikamir (göndzenema) tilheyra
sömu stórfjölskyldunni og sama gildir um
trommuleikarana (lúnsi), þeir em allir ná-
skyldir. Reglan hér í Dagbon er raunar sú
að hver starfsgrein er í umsjón ákveðinnar
ættar, hvort sem það er hljóðfærasláttur,
hárskurður eða spámennska.
Kvenréttindi og kvenfrelsi eru Iítt þekkt hugtök í Ghana. Þeir sem mega sín mikils eiga margar konur.
Hljóðfæraleikaramir ganga aðli og klerk-
um næstir að virðingu, þeir em stundum
uppnefndir „uppáhaldseiginkonur" höfðingj-
ans, þá með tilvísun í mikilvægi þeirra fýr-
ir ímynd hans út á við. Fjöldi þeirra í hirð-
inni er óbrigðult stöðutákn og ekki er óal-
gengt að höfðingjarnir gifti 'þá dætmm
sínum, til að tryggja hollustuna.
Mikilvægasta stöðutákn höfðingjans er
þó trúlega fjöldi raunverulegra eiginkvenna
hans. Þær em allar krúnurakaðar til að
enginn óviðkomandi fari að stíga í vænginn
við þær, refsingin fyrir slíkt brot er dauði.
Eiginkonur höfðingja búa í sérstakri húsa-
þyrpingu nokkurn spöl frá ívemstað hans
og skiptast á um að þjóna honum til borðs
og sængur.
Fjölkvæni er mjög útbreitt hér sem ann-
ars staðar í Afríku. Að baki liggja aðallega
efnahagslegar aðstæður; því fleiri hendur á
ökmnum því betra. Barnmargur faðir nýtur
og mikillar virðingar og börnin em eina
trygging þessa fólks í ellinni. Sjálfsagt kem-
ur þó fleira til, sbr. þessa klausu í nýjustu
bók Nígeríumannsins Chinua Acheber:
„Fjölkvænið er Afríkubúanum það sem ein-
hæfnin er fyrir Evrópumanninn“ (AnthiIIs
of the Savanna, bls. 79).
Það þarf vart að taka fram að jafnrétti
kynjanna er lítið á dagskrá hér um slóðir.
Dreypifórn Handa
Ættfeðrum
Það var verið að jarða mann í dag. Hann
dó að vísu fýrir fimm ámm en það skiptir
ekki öllu máli. Útfarir em gerðar þegar
allir aðstandendur geta verið viðstaddir til
að votta hinum látna sínu hinstu virðingu
— og þegar nógu fé hefur verið safnað til
að gera útförina nægilega veglega.
Þetta er árstími útfaranna. Það þýðir lítið
að ætla að jarða mann um regntímann því
þá má enginn við því að yfirgefa ’akrana.
Slíkt verður að bíða þurrari tíðar. Það er
liðið hátt á þriðja mánuð síðan síðasta rign-
ingin féll, þennan tíma hefur Harmattan-
vindurinn blásið linnulaust norðan úr Sa-
hara og rykmökkurinn stundum verið
þvílíkur að varla sést til sólar um hábjartan
dag.
Útfarir hér em ekki grátsamkundur.
Þvert á móti fylgir þeim oftast mannfögnuð-
ur mikill, bumbusláttur og dans, söngur og
skothvellir. Elsti sonur hins látna ríður þijá
hringi umhverfis ættaróðalið, hann er skart-
klæðum búinn en neðan úr höfuðfati hans
hanga græn laufblöð, tínd af sérstöku tré.
Honum fylgir löng halarófa af prúðbúnu
fólki, sumir karlmennirnir í hópnum bera
rifilhólka allfornlega sem þeir fíra af og til
af uppí loftið. Fyrir framan húsið stendur
kálfur tjóðraður, hann verður síðan uppi-
staðan í veislumat kvöldsins.
Grátur er sem fyrr segir ekki mikið áber-
andi því hér ríkja önnur viðhorf til dauðans
en þau sem tíðkast í Vesturheimi. Dauður
maður er ættingjunum ekki að eilífu glatað-
ur, hann er aðeins horfinn forfeðmnum á
hönd og getur haldið áfram að ráðskast
með niðja sína eins og honum sýnist. Feðra-
veldið er mjög sterkt í Dagbon, ættfaðirinn
ræður öllu og sá sem óhlýðnast boðum hans
á það á hættu að vera útskúfaður úr sam-
félaginu. Fólk trúir því jafnframt að hinir
látnu fylgi þeim í leik og starfí og leyfir
því gjaman smávegis af mat sínum og
drykk, til að forfeðurnir líði ekki skort.
Rahmadan
Það er kominn miður maí og enn bólar
ekkert á regni. Þungbúin ský líða yfir himin-
inn, í fjarska sjást eldglæringar og þmmur
heyrast drynja. Hitinn er kominn yfír 40
stig í forsælu. Bæjarlífið hefur verið einkar
dapurt síðustu vikur, er þar að nokkru leyti
tíðinni um að kenna en meginorsökina má
þó trúlega heldur rekja til föstunnar, Rah-
madan, sem staðið hefur yfir sl. mánuð.
Má fólk þá hvorki bragða vott né þurrt all-
an liðlangan daginn.
Loksins rennur fyrsti dagur hins nýja
tunglmánaðar upp og fólk getur byijað að
matast með eðlilegum hætti á ný. Því til
fagnaðar er heljarinnar útimessa haldin, þar
em allir múslímar bæjarins samankomnir
og skarta sínum fegurstu klæðum. Iman-inn
stígur í stól og les ritningarlesturinn gegn-
um gjallarhorn, söfnuðurinn krýpur mest-
megnis á kné en af og til reisir hann sig
upp og tekur undir með klerki, þá gárast
þetta litahaf svo unun er á að líta.
Það er heldur engin vanþörf á því að lífga
aðeins uppá litarhátt svarðarins, hér hefur
ekki sést grænt strá í bráðum hálft ár. Sú
raun tekur þó endi, eins og aðrar, því um
kvöldið byijar hann að blása. Hér gerir allt-
af rok á undan skýfalli og geta vindhviðurn-
ar orðið svo sterkar að stærstu tré fjúka
um koll. Það em þungir dropar sem falla á
þak mitt, einn og einn í fyrstu en fyrr en
varir heyrist ekki mannsins mál fýrir ágangi
þeirra.
Án efa em það fleiri en ég sem standa
utandyra og leyfa regninu að lemja sig um
stund.
Mánuði síðar er ég á föram frá Yendí i
hinsta sinn. Þar sem áður var sviðin eyði-
mörk er kominn iðagrænn völlur og þess
er ekki langt að bíða að grasið vaxi hæstu
mönnum langt yfír höfuð. Maður getur ekki
annað en dáðst að endurnýjunarmætti jarð-
arinnar. Þessi sæla stendur þó aðeins yfír
í þijá til Qóra mánuði, þá byija þurrkarnir
aftur.
Það sem deyr, rís aftur og deyr svo enn
á ný.
Höfundur dvaldi eitt ár við kennslu í norður-
hluta Ghana. Hann hélt utan á vegum AFS
en samtökin hafa um árabil staðið fyrir kenn-
arasamskiptum milli Ghana og ýmissa Evrópu-
landa. Alls hafa fimm (slendingar farið til þess-
ara starfa en einn Ghanamaður komið hingað
til lands. Höfundur er líffræðingur og Ijósmynd-
ari. Hann heldur um þessar mundir sýningu á
Ijósmyndum sem teknar voru í Ghana.
Pálmi Eyjólfsson
Kvöld á
Þverár
bökkum
Burt frá önn og erli
út um haga ég reika.
Kynjadjúp er kyrrðin
við keldu og mýrardrag.
Glóir dögg á grasi
gola úr suðuráttu
signir sumardag.
Hér hjá litlu lóni
leggst ég hljóður niður.
Bylgjast blástör frjáls.
í fjarska er fjallahringur,
fjær er jökulhaddur.
Sigin sól til hálfs.
Handan lóns er hryssa,
hneggjar rauður sonur,
lyftir hálsi hátt.
Hljóð frá hrossagauki
heyri ég upp við sundið,
niða í norðurátt.
Óðinshanahjónin
hægt við bakkann synda,
sveigja inn í sef.
Yndislegir ungar
öldugára mynda.
Hljómar himneskt stef.
Hér sitt innsta eðli
er svo gott að fmna,
mýrarsóley mín.
Mjúk er mosaþúfan,
mildur jarðarilmur,
ennþá út við hafsbrún
aftangeisli skín.
Kyrrist allur kliður,
kvöldið andar friði,
þá í þagnarmáli
þel frá Guði ég finn.
Heimur hvítra fjalla, heimur
grænnar jarðar.
Hreinir litir landsins lofa höfund
sinn.
Höfundur býr á Hvolsvelli.
INGVAR AGNARSSON
Blá eru
augu
Blá eru augu tjarna
í gjótum hrauna
er úfin sýnast ’
og illfær með.
Blá eru augu stjarna
í djúpum himna
hinum óravíðu
og óræðu.
Blá eru augu barna
er á heiminn líta
í fyrsta sinn,
þau sjá undur í öllu.
Höfundur er forstjóri í Kópavogi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. JÚNÍ1989 9.