Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 11

Mynd: Magnús Kjartansson
sig á, ryklok á ölkrúsir, flöskutappa og
e.t.v. eitthvað fleira en efnaðist ekki. Þvert
á móti átti hann í miklu fátæktarbasli upp
úr því að hann hætti námi því að faðir hans,
sem hafði takmarkaðan áhuga á skáldskap
yfirleitt, hætti þá að leggja honum til fé.
Og fjárhagurinn vænkaðist ekki fyrr en
hann giftist ríkri ekkju, eiganda lystihúss í
útjaðri Kaupmannahafnar, Ingeborg Blom.
Hann öðlaðist um skeið þá frægð og þær
vinsældir sem hann hafði óskað sér, en varð
fyrir miklum hnekki þegar fórst fyrir að
færa upp leikrit hans erlendis i mörgum
tilfellum, vegna heimsstyrjaldarinnar sem
hófst 1914, og sú forvitni, sem efnisval
hans hafði vakið (Fjalla-Eyvindur, Galdra-
Loftur) reyndist ekki geta staðið undir sýn-
ingum á hinum síðari leikritum hans. Gagn-
rýnendur urðu honum mótdrægir. Svo fé-
lagslyndur og þurfandi sem Jóhann hafði
verið á fátæktarárum sínum fyrir viðhlæj-
endur þá dró hann með sér fjölmennt kunn-
ingjalið inn í villuna hennar Ib, og það lið
eigin fylgifiska, og þar drakk söfnuðurinn
og át þau hjón bókstaflega út úr húsinu svo
að þau tóku þann kost að flytja í garðhús
sitt en leigja villuna, hafði þá sneyðst sem
því nam um fjárhaginn. Síðar seldu þau
húsið og keyptu þriggja herbergja íbúð í
sambýli í Kaupmannahöfn þar sem þau
bjuggu fram á endadægur Jóhanns. Hann
mun hafa flýtt því óviljandi, að sögn Gunn-
ars Gunnarssonar rithöfundar í ritgerð um
skáldið, fór nokkrum mánuðum áður hjarta-
veill til íslands og norður í Skagafjörð að
kanna hafnaraðstöðu við fjörðinn austan-
verðan, í Höfðavatni, honum hafði tekist
að efna til samstöðu um hafnargerð á þess-
um stað. í annan tíma keypti hann fjöru á
Sjálandi sem seld skyldi aftur undir sumar-
hús, en reyndist kviksyndi.
En efist einhver um einlægni þessa manns
þá lesi hann ljóð hans á dönsku, að mínu
viti hið besta sem hánn samdi. Hið fyrra
eftirfarandi ljóða hefur birst einu sinni áð-
ur, í tímariti fyrir þijátíu árum, en brenglað
svo að ekki er eftir hafandi. Það, sem fylg-
ir, kemur nú fram í fyrsta skipti.
Jóhann Siguijónsson hefur verið kallaður
fyrsta íslenska nútímaskáldið og ekki að
ófyrirsynju. Ljóðmál hans er í mörgum
dæmum svo fínlegt að varla verður öðrum
orðum að því komið en þar eru fyrir, lesandi
í þeim sporum að vilja vitna um sérstæða,
magnaða og þar með vandlýsta augnabliks-
reynslu. Hin bestu ljóða hans eru að auki
sefandi og fullnægjandi i lýsingum sinum;
þau vísa til kyrrðar og návistar einhverskon-
ar óræðra eilífðarsanninda með frumlegum
líkingum, djörfum og stundum angistarfull-
um. Viðleitni, blandin firringu, til að lýsa
eilífðinni í hinu stundlega, djarfar myndlík-
ingar og skynjanabrengl eru talin meðal
einkenna nútímaskáldskapar:
Biemes trœ
Sommerens lovesang lyder ímin have —
et œbletrœ, en ru og granet stamme
lofter mod himlen snehvid blostergave,
rodmer í skœret af sit hjertes flamme.
Stille du blœst, lad mig fa lov at lytte
til trœets sang, jeg tror at kunde here
i dette brus, som fanges af mit ere,
sollysets flugt ned til min lave hytte.
Eller mon risler selve livets kilde
ved træets rod? Er dette jordens hjerte,
og denne summen, arbejdsfyldt og stille,
syngende ild pd helligdommens kjærte?
Aften
Jeg gik langs den stovede tjornehœk
og leved’ igen mine minder.
Min glæde den nynned’ som liden bœk,
der sorglos í solen rinder.
Aftenen kom, jeg gik hjem til mig selv,
mit kammer det blev til et fœngsel.
Bœkken den blev til en skummende elv;
min glœde til stormende længsel.
Ognu gar jeg ene blandt blomster og træer
midt í den solyste gleden —
jeg synes det bruser sá underlig nær.-
havet, sorgen og doden.
Tré býjanna
í garöi mínum ómar ástarljóð —
eplatré með hrjúfum, d'ókkum stofni
hefur mót himni, af hjartans loga rjóð,
hrímhvíta blómgjöf svo sumarsátt ei
rofni.
Stilltu þig vindur, leik þú létt við hlustir
Ijúfan svo heyri trésins seim,
i niðinum ég þykist kenna hreim,
sólarbjarmans hvarfl um lángar burstir.
Eða streymir undir garðsins sverði
elfa lífs frá hjarta jarðar kviku,
er svermurinn sem verkfús fer um gerði
eldþotur frá heilagleikans stiku?
Kvöld
Þyrnigerói þakin ryki
— þó ég héldi mínu striki —
þröngvan veg svo marka mér.
Þaó var líkt sem lœkur rynni,
og bjart var um mín sálarkynni;
við minninganna gekk og gladdist,
gamalkunnan stefjahreim.
Undir kvöld í einsemd heim
— vistarveran bar þess keim —
arkaói ég sem fanginn maður;
árniá nam en ekki lœkinn,
ekki gleði en þrá framsækin
sat um minnar sálarheill.
Og nú geng i bland með blómum
— og b'öðmum hám méógull í'krönum
'óll er glœst sú andaktsstund.
Samt er sem ég til þess finni
um mín renni sálarkynni
undarlega sjálfur sjárinn,
sorgin með og dauðaljárinn.
Fyrir fyrra stríð var fátækt talin náttúru-
lögmál í borgum Vestur-Evrópu, oddborgar-
ar lærðu frá sínu fyrsta að horfa blindum
augum á neyð náungans. En þrátt fyrir að
Jóhann var af velstæðu foreldri kominn og
sjálfur vel efnum búinn var hann á Hafnar-
árum sínum ekki á þeim buxunum að snið-
ganga bágindin í hliðargötum og fátækra-
hverfum Kaupmannahafnar. Þorláksmessu-
kvöld árið 1910 fór hann, þrítugur Kaup-
mannahafnarbúi, skoðunarferð um fátækra-
hverfi í borginni. Samtímis eða þar um bil
skrifaði hann ávarp sem hann þegar á eftir
fór með á ritstjórnarskrifstofur Politiken.
Tekið var við plagginu þar, ofan við fyrir-
sögn Jóhanns var krotuð athugasemd um
aðdragandann. Ávarpið var birt í blaðinu
daginn eftir, 24. desember 1910:
„TILÞÍN
Svo indælt sem lífið er þá fylgir því enn
fátækt. Því fólki, sem andstreymi á líðandi
stund hindrar í að starfa þótt það æski
þess. Mörgum er þetta ljóst. í mannúðar-
skyni taka stofnanir á móti peningum og
gjafmildar hendur breyta þeim í brauð og
klæði. En lesandi góður, lát þér ekki nægja
sviplausa samskotabaukana. Réttu fátæku
bami hönd þína og fylgdu því til vistarveru
þess. Armæðan, sem þar mætir þér, mun
tvíefla gjafmildi þína. Þú munt þá gefa af
meira ríklyndi og fyllast þakklæti fyrir að
þínu eigin lífi fylgja ekki fátækraáhyggjur.
Og ef þú mætir fullorðnum manni, sem
svo ástatt er fyrir, þá lát hjartagæsku í ljósi
blygðunarlaust. — Gefðu af tilfinningu, per-
sónulega, svo mikið sem þú framast megn-
ar. En ekki fátækraeyri nafnlausum vesal- •
ingi.
Þú þekkir ekki gleðina sem það getur
vakið að sjá manneskju borða.
Hvort heldur þér býr í bijósti gleði eða
hryggð þá verður þér ekki ætlað að þú vilj-
ir hæða lífið með skylduframlagi, stíg held-
ur sjálfur fram gegn fátæktinni. Meðal
þeirra sem svo era á sig komnir muntu finna
að fé þitt var erfiðisins vert. Næst því að
lifa er ekkert svo ánægjulegt sem að standa
frammi fyrir ásýnd þakkláts fátæklings —
en reyndu það sjálfur. Gjöf þín verður gild-
ari og gleði þín ný.“
í Danmörku og á íslandi hefur bilið milli
fátækra og ríkra minnkað til muna síðan
Jóhann Siguijónsson skáld var á dögum. í
þessum löndum trúa fáir, ef nokkrir, þvi
lengur að efnalitlir menn séu í sjálfum sér
óæðri hinum efnaðri, — þar á hefur orðið
viðhorfsbreyting. Jóhann virðist vísa til
hinna eldri sjónarmiða með skrifi sínu.
Ávarp hans kemur að sumu leyti undarlega
fyrir sjónir svo sem yfirlýsingin að þakkir
fátækra fyrir veittan greiða séu í sjálfum
sér eftirsóknarvert ánægjuefni. Einnig sú
um sjálfsánægjuna sem því fylgi að horfa
á svangan mann matast. — Milli línanna
má lesa sannfæringu velviljaðs manns um
„náttúrlega“ yfirburði sjálfs sín — og líklega
líka þeirra sem orðunum er beint til.
Jóhann varð fyrstur íslendinga til að
skrifa bókmenntaverk á danska tungu. Úr
ávarpi hans má lesa með öðru lífsnauðsyn
hans sjálfs að hleypa ekki stofnunum, hlut-
um, grímum milli sín og mannlífsins, sín
og þeirrar kviku sem gæðir skáldverk lífi.
Svo sem sjá má af Ijóðunum, sem fylgja
grein þessari, stóð spurning um rök fyrir
tilvist manna almennt Johanni nærri. En
hugmyndaheimur hans var samtíðar hans,
trú hans á varanlegt sakleysi kvenna þrátt
fyrir soll allt umhverfis þær, demonískir
karakterar rússneskra 19. aldar skáldsagna
setja svip á leikrit hans.s.s. Dostojevskys
og Turgenjevs, vilja- og atgervisdýrkun
Nietzsches, trúleysi þess rómantíska realista
Georgs Brandes, — og hafði Jóhann sjálfur
fundið leið til að samræma síðasttalið og
barnstrú sína með algyðishugmyndum írska
ljóðskáldsins og dulhyggjumannsins Yeats
(1865-1939).
Næst Jóhanni lá þversögnin milli
lífsnautnar og dauðabeygs þótt hún væri
samtíðareinkenni líka, máluð brosgríma yfir
angistardrætti þeirrar ásýndar sem er dauð-
anum vígð frá upphafi. Gæskan, sem býr í
misjöfnum mæli í bijósti hvers manns er í
þessum skilningi olnbogabarn tilvistarinnar,
eðlisóskyld henni að því er virðist, sú gæska
sem Jóhann hlaut svo ríkulega í vöggugjöf.
Og þegar hún öðlaðist hljómgrann í efninu,
eins og í ástarljóðum Jóhanns, þá spratt af
skáldskapur sem ögrar þessum tilvistarkjör-
um, svo tær að hann nærfellt virðist hvorki
þurfa heim né lesanda til að vera.
Greinar og ljóð þýdd eftir frumritum
J.S. í þjóðarbókhlöðunni dönsku.
l) j ; í » * ! * \ | u M ■% L'
Um
platónskt
hatur á
skáldskap
ýlega gafst okkur kost-
ur að heyra ungan fróð-
leiksmann og heim-
speking halda glæsilegt
erindi um Platón og
afstöðu hans til skáld-
skapar.
Platón er sígildur
andans höfðingi og kenning hans var sú að
handan við svokallaðan veruleika byggi
áreiðanlegri heimur — heimur frammynd-
anna — sem ásýnd hlutanna væri ekki nema
einsog skuggarnir af. Yfírborðsleg skynfæri
okkar nema að vísu bara skuggana. Og
þarfyrir er kenningin um frummyndaheim-
inn nú svona traustur heimspekigrundvöllur.
Heimspekingar nútímans fjalla um Platón
einsog þeir vilji- ekki láta standa sig að því
að trúa á þetta undirstöðuatriði platónskrar
heimsmyndar úrþví það fer í bága við svo-
kölluð raunvísindi sem mjög eru í tísku. Þó
er einsvíst að Platón sjálfur yrði mótsnúinn
þeim vísindum engu síður en skáldskapnum,
mætti hann nú mæla. Enda má segja með
sanni að þau vísindi takmarki sig við heim
sem er mælanlegur á kvarða augans og
eyrans eða tækja í beinu framhaldi af þeim
örmu skynfærum. Og háskalegar afleiðingar
raunvísindahyggjunnar færu varla framhjá
Platóni gamla væri hann á meðal vor í dag.
Hann sæi að vísindahyggja er einsog hver-
önnur víma á vegum díonísískra afla í trássi
við appolónísku reglu. Eltingaleikur við
skuggana af einhveiju sem röðull sannleik-
ans hefur skinið á. Béaður skáldskapur. En
fyrirlesarinn Eyjólfur Kjalar Emilson rakti
það fyrir okkur hvernig Platón vildi gera
skáldskap burtrækan úr fyrirmyndarríki
sínu. Nema grandgæfilega ritskoðuð verk
sem ekki spilia ungviðinu né fara í bága
við hugsanagang heimspekinga sem vitan-
leg eiga að stjórna þessu góða ríki. Skáld
era að öðra leyti burtræk úr fyrirmyndarrík-
inu.
Þannig er platónskur fjandskapur við
skáldin byggður á því að þau era ekki heim-
spekingar.
Nútímaheimspekingur sem ræðir þetta
kemst í óttalega klípu því hann er að tala
við upplýsta nútímaáheyrendur sem era
spiltir af vísindahyggju og göfugri ást á
öllum skáldskap. En platónsk ást á skáld-
skap er náttúrlega vonlaus tilgerð. Plat-
ónska er yfirvegun. Skáldskapur er víma
Heimspeki og skáldskapur eru tvær gjörólík-
ar veraldir á gagnstæðum forsendum. En
það verð ég að segja að sjaldan hefur
nútímaheimspekingur komist öllu betur frá
þessari klípu en Eyjólfur Kjalar gerði í erind-
inu sem orðið hefur tilefni þessara hugleið-
inga minna.
Samt henti það hann líka — eins og koll-
ega hans marga sem íjalla um platónskan
fjandskap við skáldin — að vera með afsak-
anir fyrir Platón. Eins og fyrirmyndarríki
hans hefði verið af þessum takmarkaða
heimi. Ríki Platóns var hugarburður. Og
spásögn líka. Þegar Stalín, Hitler, Franco
og Kómení síðar stofna fyrirmyndarríki
þessa skuggaheims era skáld þaðan burt-
ræk, jafnvel hundelt á flótta. Fór Platón
kanski nærri um frameðli ríkisins?
ÞORGEIR ÞORGEIRSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. JÚNÍ1989 1 1