Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1989, Blaðsíða 7

Mátturinn og dýrðin birtust umfram allt í þessunt konunglegu persónum, Lúðvík XVI, sem sést hér í sínu fínasta pússi,
og Maríu Antoinettu, drottningu, sem er á þessari mynd með bömum sínum ungum.
byggðist á þeirri stefnu að sem flestir gætu
lifað á landinu, hverfur og í stað þess ræð-
ur stefnunni, hvað er hægt að framleiða
mikið magn afurða, með sem minnstum
mannafla og með sem bestri nýtingu lands-
ins. Áhugi hinna menntuðu einvalda á 18.
öíd á framförum í landbúnaði, sáðskiptum
og kartöflu- og næpurækt var þeim mörgum
hjartans mál, en var ekki að sama skapi
vel séð af sveitaalþýðu. Sjálfsþurftarform
miðaldabúskapar vék fýrir markaðsbúskap.
Búauðgistefnan (fysiokratar) létu að sér
kveða á Frakklandi, þeir stefndu að afnámi
tolla og fijálsri markaðsmyndun og land-
búnaði að enskum hætti. Þetta var illa séð
og stangaðist á við fom „fríðindi og rétt-
indi“. Tilraunir til lokunar almenninganna
til þess að koma upp arðmeiri landbúnaði
var afsögð. Þótt ríkisvaldið leitaðist við að
afnema ýmsa ágalla kerfisins rakst það á
múrvegg margvíslegustu sérhagsmuna,
ekki aðeins meðal yfirstéttanna heldur einn-
ig og ekki síður meðal lágstéttanna.
TVENNS KONAR AÐALL
Engin samstaða var með erfðaaðlinum
og embættismannaaðlinum, erfðaaðallinn
leit á þá síðar nefndu sem ættlausa stétt-
skiptinga. Hagsmunir iðnaðarmanna og
kaupmanna vom mismunandi eftir land-
hlutum og tollmúrar og skattar og skyldur
vom þeim trafali og ekki síst ríkisafskiptin.
Bændur börmuðu sér sárt undan allskonar
skyldum og sköttum og háum afgjöldum
og leigum. Kirkjan og aðallinn var skatt-
fijáls.
Aðallinn átti rétt til æðstu embætta, en
þriðja stétt var lokuð úti í kuldanum, auðug-
ir kaupmenn og fjármálamenn töldust ekki
hlutgengir. Misræmið olli sárindum og jók
ekki lítið óánægjuna með stjórnarfarið.
Menntun og kunnátta var ekki metin til
jafns við ættgöfgi.
Frakkland var í rauninni ekki ein stjómar-
farsleg heild, ráðstafanir konungsveldisins
til hnökralítillar miðstýringar vom ófram-
kvæmanlegar sökum skiptingar landsins í
hagsmunasvæði og heildarlöggjöf fýrir
ríkisheildina rakst einnig á sérréttindi hér-
aða og stétta. Stjórnkerfið var líkast spenni-
treyju og sérhagsmunimir komu jafnframt
í veg fyrir samræmdar leiðréttingar á kerf-
inu að fmmkvæði miðstjómarvaldsins.
Ein meginástæðan fyrir byltingunni var
fjárhagsöngþveitið. Ríkið var í rauninni
gjaldþrota á níunda áratuginum og það hlá-
lega var að aðalástæðan var stríðsrekstur
Frakka í Norður-Ameríku og einnig baggi
ríkisskulda allt frá dögum Lúðvíks XIV, en
stríðsrekstur hans hafði nær rústað fjárhag
ríkisins.
Akurinn Var Plægður
Frelsisstríð Norður-Ameríkumanna naut
fjárstuðnings Frakka vegna hagsmunaátaka
Breta og Frakka um áhrif og verslun og
þar með studdi franska konungsveldið þau
öfl sem vom svarin fjandi þess eins og allt
var í pottinn búið, aukin mannréttindi og
frelsi.
Mannréttindayfiríýsingar Englendinga og
síðar Bandaríkjamanna áttu ekki síður þátt
í byltingareijunum innan franska ríkisins,
en kenningar „philosophes", heimspeking-
anna. Voltaire og Rouseau og encyclo-
pædistamir mddu með kenningum sínum
og skoðunum á þjöðfélagsmálum burt öllum
réttlætingum „ancien régime“. Akurinn var
plægður og það var langt komið sáningu,
þegar hmn hinnar feysku byggingar hófst.
Hugmyndir heimspekinganna vom orðnar
hugmyndir menntaðs hluta þjóðarinnar,
jafnvel innan kirkjunnar var guðsafneitun
orðin tíska, einkum meðal háklerka. Þar var
brosað að konungsveldi „af Guðs náð“ og
hluti háaðalsins, sem var óhollur ríkjandi
konungi, Lúðvíki XVI, sparaði ekki að hæða
hann og dreifa kjaftasögum um drottningu
hans, kjölturakka. Lífið við hirðina í Versöl-
um í tvær eða þijár kynslóðir hafði rúið
hann bæði sjálfsvirðingu og hollustu. Sá
hluti aðalsins sem koðnaði ekki niður í land-
eyðulífí hirðarinnar, leitaðist við að rækja
þær skyldur sem hann gegndi ennþá í her
og flota.
Meira og minna áætlaður fólksfjöldi á
Frakklandi á 18. öld var: 1700 — 19 milljón-
ir; 1740 — 20 milljónir og 1800 — 25 millj-
ónir. Fyrstu ár 18. aldar vora slæm ár víða
um Evrópu, svo slæm að sögur um mannát
bámst frá austurhlutum Evrópu. Flakkara-
hjarðir fóm um besta landbúnaðarland álf-
unnar, Frakkland, rán og gripdeildir jukust.
Árferði fór batnandi þegar leið á öldina og
þá fjölgaði íbúum Frakklands um 5 milljón-
ir (1740—1800). Með fjölguninni jókst þörf-
in fyrir aukin matvæli, aukna verslun og
iðnað og auk einkaverkstæða stóð franska
ríkið að auknum iðnaði og áður em nefnd
afskiptin af versluninni. Borgarastéttin
auðgaðist, fjármálaumsvif jukust, banka-
starfsemi og spákaupmennska jukust. Aðall-
inn leit þessar breytingar homauga, afstaða
aðalsins til peninga var ættuð frá miðöldum,
peningar spilltu og rugluðu sbr. „ef pöpull-
inn eignast peninga, verður hann bijálaður"
(Bertrand de Bom). Og nú var svo komið
að pöpullinn skrapaði saman peninga og
ýmsir heppnir spekúlantar úr þriðju stétt
vissu ekki aura sinna tal. En þriðja stétt
var skattskyld og klerkar og aðall skatt-
fijáls. Skattfríðindin og réttur til æðstu
embætta vom sérréttindi sem ollu því að
menntuðum og hæfum mönnum úr þriðju
stétt var bannað að nota hæfileika sína landi
og þjóð til ábata. Sundmng þjóðarinnar í
erfðastéttir leystist ekki fýrr en með mann-
réttindayfirlýsingunni 26. ágúst 1789. Þar
með var gerð tiíraun til þess að allir yrðu
jafnir fyrir lögunum og að mannréttindi
yrðu tryggð. Mannréttindayfirlýsingin var
byggð á kenningum heimspekinganna, nátt-
úmrétti, sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkja-
manna frá 4. júlí 1776 og Réttindaskránni
1689. Sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkja-
manna hafði mikil áhrif, ekki síst á Frakk-
landi. Talleyrand skrifar, að um það leyti
hafi helsta umræðuefnið í frönsku salónun-
um verið sjálfstæðisbarátta Bandaríkja-
manna, enda tóku Frakkar þátt í þeim ófriði.
í ANDA
Upplýsingastefnunnar
Hugmyndir frönsku heimspekinganna
vom kunnar um alla Evrópu. Hinir mennt-
uðu einvaldar þekktu kenningar þeirra ög
sumir þeirra stjórnuðu að nokkru í anda
þeirra, eins og t.d. Jósep II keisari Aust-
urríkis. Hann. afnam átthagaíjöturinn og
rýrði sérréttindi aðalsins og veitti gyðingum
og mótmælendum trúfrelsi, lokaði fjölmörg-
um klaustmm og stofnaði til ríkisskóla, þar
sem áhersla var m.a. lögð á að kenna í
anda upplýsingastefnunnar. Hann afnam
ýmsa helgidaga. Katrín II og Friðrik Prússa-
konungur II stjómuðu með upplýsingastefn-
una að leiðarljósi. í þessum ríkjum kom
ekki til byltinga, þá helst að vottaði fýrir
andbyltingu aðals og almúga gegn umbóta-
tilraunum Jóseps H.
Þjóðhöfðingjar þessara ríkja höfðu fullt
vald á stjórnkerfinu en á Frakklandi ein-
kenndist stjórn Lúðvíks XVI af hiki og fumi.
Hann dró til baka ákvarðanir, sem hann
hafði gert, lét aldrei sverfa til stáls og valdi
sér oft ráðgjafa sem nutu lýðhylli, eins og
t.d. Necker, sem var útsmoginn lýðskmm-
ari. Lúðvík XVI virðist ekki hafa verið mik-
ill mannþekkjari.
Hann hafði hug á að bæta flíkina, en hún
hélt ekki þræðinum. Mildi hans og hik urðu
til þess að auka þrýsting þeirra afla og ein-
staklinga, sem vildu kollvarpa konungdæm-
inu. Það er alls ekki ólíklegt að hefði ákveðn-
ar landstjómarmaður verið konungur á
Frakklandi, hefði aldrei komið til byltingar,
en til þess þurfti mann á borð við Napóleon.
Maðurinn Fæddur Frjáls
Napóleon talaði með fyrirlitningu um
„þessa hugmyndafræðinga" eftir að hann
varð keisari. I æsku hafði hann orðið altek-
inn af kenningum Rousseaus. í „Du Contrat
Social“ skrifar Rousseau „Maðurinn fæddist
fijáls, en hann er alls staðar í hlekkjum".
Hann taldi að maðurinn væri að uppmna
„góður“ og vitnaði til „óspilltra náttúm-
bama“, en að eignarréttur og hroki hefðu
spillt honum, samfélagið væri illt. Hann
áleit að gerður skyldi sáttmáli í þá vem að
maðurínn fórnaði rétti sínum og saman-
saumaði sig almannavilja fyrir eigið öryggi.
Frönsku heimspekingarnir leituðust við að
móta endanlegt fyrirmyndarríki, þar sem
allar andstæður upphefðust og frelsi, jafn-
rétti og bræðralag ríkti. Maðurinn er eigin
herra, hann skapar sér samfélag og á skyn-
samlegan hátt var talið unnt að móta al-
mennan vilja til slíkrar stofnunar. Hið full-
komna ríki frelsi og jafnréttis yrði staðreynd
þegar öll andstaða gegn því væri yfimnnin.
Áköfustu byltingarmennimir gerðu tilraun
til þess að skapa ríki dyggðanna og frelsis-
ins, jafnvel með því að neyða þegnana til
frelsisins.
Kenningar heimspekinganna frönsku
gengu allar þvert á hierarkíið, stigveldið,
kristnar kenningar um fall mannsins, erfða-
synd og náð. Maðurinn var að eðli góður
og hlaut því að vera fær um að skapa sér
fullkomið samfélag. Menn höfu í árþúsundir
vaðið í villu og svíma, en nú bjarmaði fyrir
degi frelsisins, þar sem skynsemi og upplýs-
ing mótaði samfélagið. Maðurinn var loksins
frjáls af klafa hjátrúar og hleypidóma. Hug-
myndir frönsku heimspekinganna fóm sem
eldur um sinu um Evrópu og gáfu háum
sem lágum von um fegurri heima.
Þessi nýja heimsmynd var rædd í salónun-
um og klúbbunum, þar sem menn komu
saman og ræddu málin og þá einkum stjórn-
mál líðandi stundar. Þótt franska ríkið
rambaði á barmi gjaldþrots, ójöfnuður ríkti,
brauðverð ryki upp og hungur og harðrétti
þjakaði mikinn hluta þjóðarinnar þá hefði
ekki komið til byltingar án hugmynda heim-
spekinganna um nýja heimsmynd.
Framhald síðar.
Höfundur er kennari á Vopnafirði
STEINUNN
ÁSMUNDSDÓTTIR
Brotlending
Þokukennd vitund mín
tekur gamalt, svart reiðhjól
og hjólar út í skóg.
Þar lendi ég í ævintýrum
hins tryllta hugarheims
og þyría upp maiglitum laufblöðum
utan um tíf mitt
Ég reyni að safna þeim saman
í hrúgu á einn stað
en þau fjúka alltaf burt
með tvúráðum vindinum
gegnum fíngur mína.
Sjávar-
útvegur
Éj&'ér Sskur í búrí,
sé ekki út í veröldina,
en ef þú horfír á mig
frá réttu sjónarhomi
— sérðu í gegnum augu mín.
Ég reyni að bijótast úr viðjum
en vatnskenndar hugsanir
umlykja mig.
Spegilmynd mín riðlast
í Ijósbrotum
hins matta glers.
Vonir mínar eru loftbólur
sem stíga hljóðlega upp á við.
Rætur mínar liggja djúpt
Rætur mínar liggja cjjúpt í þessum
hnöttóttu loftbólum,
sem kantamir voru sniðnir af
— í dag einn fyrir Iöngu síðan.
Ég er Sskur í búri
og ef ég get brotið jxtta gler
sem umlykur mig
— þeytist ég með vatnsstraumnum
út í tífíð.
Höfundurinn er ung Reykjavíkurstúlka.
ÁSLAUG S.JENSDÓTTIR
Vetrarljóð
Fönnin þekur Ijöll og grund
fátt sem andann gleður
þögnin vekur stað og stund
stöðugt hríðarveður.
Þar sem vorsins vaxtarþrá
vakir innst í sinni
vetur ekki vinnur á
vonargleði þinni.
Hækkar sól og hlánar mjöll
horft skal fram til dáða
sömu þrá við eigum öll
auðnu og frelsi að ráða.
Að efldist þor við ís og glóð
okkur sagan fræðir
virðir land sitt vökul þjóð
verndar það og græðir.
Höfundur býr á Núpi í Dýrafirði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. JÚNÍ1989 7