Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1990, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1990, Blaðsíða 6
GLÖGG EÐAGLÓÐ Anýliðinni jólaföstu tóku einhverjir vinir tung- unnar upp á því að nefna tíðhafðan aðventu- drykk ölglóð eða jólaglóð í stað glögg, með þeim rökum helstum að glögg sé af sænskum uppruna og eigi því ekki erindi inn í íslensku. íslands fer frám 'mikið sköpunarstarf og gleðin, sem er samfara því að spila, er þar enn fyrir hendi sem betur fer.“ Björn R.Einarsson Einn úr hópi elstu hljóðfæraleikara Sin- fóníuhljómsveitar íslands er Bjöm R. Ein- arsson básúnuleikari. Árið 1985 kom Oddur sonur Björns til starfa í hljómsveitinni, hann spilar á sama hljóðfæri og faðir hans. Þeir em einu feðgamir í Sinfóníuhljómsveit ís- lands. Bjöm hefur leikið með hljómsveitinni frá upphafi. Hann er Reykvíkingur og fór að blása upp úr fermingu, einsog hann orð- ar það. „Dr. Mixa kenndi mér á píanó í tvo vetur, en annars var þetta utanskólanám. Karl Runólfsson kenndi mér að blása og einnig tónfræði en það var Albert Klan, þýskur flóttamaður sem spilaði á Borginni, sem valdi fyrir mig hljóðfæri árið 1940. Mig langaði að komast í hljómsveit Klans og hann sagði að sig vantaði mann á bás- únu. Þar með var leið mín ráðin. Samtímis hljómsveitarspilinu fór ég að læra rakara- iðn. Ég fékk sveinsbréf og meistarabréf í iðninni og kynntist konunni minni Ingi- björgu Gunnarsdóttur í Iðnskólanum, en við iðn mína hef ég ekki unnið síðan. Árið 1945 gekk ég í hljómsveit sem nokkrir strákar höfðu stofnað. Hljómsveitin var fljótlega kennd við nafn mitt. Ég spilaði í danshljómsveit til ársins 1960. Mér fannst þetta skemmtilegt starf, en þreytandi. Sam- .hliða danstónlistinni spilaði ég í útvarps- hljómsveitinni undir stjóm Þórarins Guðna- sonar. Það var lausavinna. Þegar Sinfóní- hljómsveitin var stofnuð þá fékk ég að vera með. Við æfðum niðri í Gúttó og svo voru tónleikar hálfsmánaðarlega í Þjóðleikhús- inu. Þessir tónleikar voru atburðir í þá daga og alltaf vel sóttir. Núna eru þessir tónleik- ar miklu hversdagslegri. Það var erfitt að fá fólk til að spila fyrstu árin og svo settu peningamir okkur stólinn fyrir dymar. Laun fyrir starfíð vom lág en við, sem spiluðum á danshúsum með, höfðum það ágætt. Flest- ir unnu eitthvað með starfí sínu í Sinfóníu- hljómsveitinni. Ég kenndi ekki á þessum ámm en hef kennt síðustu árin. Enginn Karlmaður í SlNFÓNÍUHLJÓMSVEITINNI EFTIR 50 ÁR? Verkefnaval hljómsveitarinnar var þá eins og nú talsvert undir stjórnendum komið. Fyrsti stjómandinn var Olaf Kjelland, norsk- ur að ætt. Hann vildi helst spila rómantísk verkefni. Seinna fengum við stjómendur frá Þýskalandi, Póllandi, Tékkóslóvakíu og Bandaríkjunum, svo eitthvað sé nefnt. Við fengum einnig hljóðfæraleikara frá ýmsum löndum. Engin ein tegund af tónlist er mér hugstæðari en önnur af því sem hljómsveit- in hefur leikið. En þó sitja í mér áhrif frá Brahms, Beethoven og Tsjajkovskij, í verk- um þeirra höfunda em kaflar sem gaman er að blása. Ég lít gjarnan á tónverk útfrá blásturhljóðfæranum. Ég held að við séum fjögur í hljómsveit- inni sem höfum verið frá upphafi. Auk mín em það fíðluleikararnir Jónas Dagbjartsson, Herdís Gröndal og Ingvar Jónasson sem áður lék á fíðlu en er nú lágfíðluleikari. Herdís var ein þriggja kvenna sem lék í Sinfóníuhljómsveitinni fyrstu árin. Hinar vom Katrín Dalhoff og Rut Hermanns. Ég yrði hins vegar ekki hissa þó það yrði eng- inn karlmaður í þessari hljómsveit eftir fímmtíu ár, slík hefur þróunin orðið í þessum efnum. Lengi vel leit almenningur svo á að það að spila í sinfóníuhljómsveit væri tæpast vinna heldur eitthvað sem fólk gerði sér til dægrastyttingar.Fólk spurði kannski: Hvað ertu að vinna, og maður svaraði: Ég spila í Sinfóníuhljómsveit íslands. Þá sagði við- mælandinn gjaman: Já, ég veit það, en hvað vinnurðu? Á fyrstu ámm Sinfóníuhljómsveitarinnar vantaði fólk til starfa en nú hef ég á tilfinn- ingunni að það fari að verða offramboð. Það þyrfti að stofna aðra sinfóníuhljóm- sveit þar sem karlmennimir gætu þá fengið vinnu. En grínlaust þá koma margir íslenskrir hljóðfæraleikarar ekki heim af því þeim bjóðast einfaldlega betri kjör úti. Það tel ég ekki heppilega þróun. JÓHANNES GEORGSSON í Sinfóníuhljómsveit íslands hefur löngum starfað talsverður hópur af útlendingum. Einn þeirra, Jóhannes Georgsson, er rúm- enskur að ætt og uppruna en hefur fengið íslenskan ríkisborgararétt. Ég ræddi við Jóhannes á heimili hans og konu hans Lauf- eyju Lindu Harðardóttur. Jóhannes sagði mér að hann væri fæddur árið 1948 í Ro- man í Rúmeníu, gamalli miðstöð Rómverja í Rúmeníu. Jóhannes á tvær systur og einn bróður. Faðir hans var vínfræðingur sem ' lagði stund á sönglist í frístundum sínum en móðir hans lék á píanó og fíðlu. Hún var frönsk og hafði menntast í Sorbonne í París og var píanókennari að atvinnu. „Ég byijaði að læra á kontrabassa um leið og ég hóf nám á tónlistarbraut í menntaskóla 16 ára gamall. Sá skóli er í Isaí, sem er 80 km frá Roman. Iasí er höfuðborg Mold- au. Ég fór til Búkarest 21 árs gamalfí tón- listarháskóla. Meðal þess sem ég lagði stund á þar var kontrabassi, hljómsveit, kammer- sveit, tónfræði, kontrapunktur, hljómfræði og kennsla. Ég lauk prófi með góðum vitnis- burði, fékk 9,5. Ég hef beðið í tíu ár eftir ljósriti af prófskírteini mínu og fékk það fyrst fyrir 3 mánuðum. Það var bannað í Rúmeníu þar til nú að senda prófskírteini úr Jandi. Ég var 4 ár í tónlistarháskólanum og var 25 ára þegar ég lauk námi þar. Eftir það lék ég í útvarpshljómsveit í Búkarest en samtímis stundaði ég nám eitt ár í viðbót á kontrabassa hjá frægum kennara, Prun- er. Árið 1977 hætti ég í hljómsveit í Rúm- eníu og fór til Júgólasvíu til Ljublijana og spilaði j)ar sem fyrsti maður í ópemhljóm- sveit. Árið 1978 var ég í þijá mánuði við Zagrebópém á meðan ég var að bíða eftir vegabréfsáritun til Þýskalands til þess að fara að spila í Diisseldorf. Mér var sagt að koma heim til að fá áritunina en hún var ekki tilbúin þegar ég kom og ég hef ekki fengið þá áritun enn í dag. MÚTAÐIMANNITIL AÐ KOM- ASTTILÍSLANDS Vegna þessa fór ég til íslands. Ég kom hingað 8. spetember 1979. Mér fannst mjög gaman fyrst þegar ég kom hingað, þetta var ferð til frelsis. Ég hafði sent Sigurði Bjömssyni snældu með_ leik mínum og þeir hjá Sinfóníuhljómsveit íslands vildu fá mig. Ég varð að selja allt mitt dót, þar á meðal 10 giftingarhringi úr gulli sem ég hafði fjár- fest í í Moskvu. Eftir að ég hafði mútað manni til að útvega mér vegabréfsáritun til íslands þá gat ég notað flugmiðann sem Sigurður hafði sent mér út til Rúmeníu fyr- ir mig og kontrabassann. Ég talaði svolítið í þýsku og ensku þegar ég kom og þannig gat ég gert mig skiljanlegan. Ég hafði kennt talsvert úti og ég hélt því áfram þegar ég kom hingað. Eg reyndi að fara í íslensku í Háskólann en það gekk ekki nógu vel því ég átti erfítt með að mæta vegna æfínga hjá Sinfóníuhljómsveitinni. Ég æfði þá mik- ið eftir hádegi af því að ég ætlaði að kom- ast til Essen í Þýskalandi. Ég ætlaði nefni- lega aldrei að vera lengi á íslandi. Mér fór fljótlega að fínnast óskaplega erfítt að vera hér. Mér fannst umhverfíð svo framandi, allt svo lítið og gróðurlaust og fékk yfir mig dapurlega tilfinningu þeg- ar frá leið. En svo gerðist-það árið 1981 að ég kynntist Laufeyju Lindu, sem ég gift- ist skömmu seinna. Hún vildi ekki heyra á það minnst að fara til Þýskalands og sagði að ef ég vildi giftast sér þá yrði ég að búa á íslandi. Ég átti í ofurlitlu sálarstríði en ákvað svo að vera kyrr héma og nú veit ég að ég valdi rétt. Við hjónin eigum tvær dætur, Ragnheiði og Alexöfidm ,sem em þriggja og eins árs. Við höfum einnig sett á stofn fyrirtæki, Romis, sem flytur inn bamaföt og fleira. Konan mín vinnur nú aðallega við það, en ég spila. Mér fínnst Sinfóníuhljómsveit íslands góð og ég var satt að segja hissa á því hve góð hún var þegar ég heyrði fyrst í henni. Ég hef einnig verið vel sáttur við þá tónlist sem hljómsveitin hefur leikið. í dag fínnst mér hægt að segja með sanni að hljómsveitin sé mjog góð og margir hljóðfæraleikararnir gætu spilað með hvaða sinfóníuhljómsveit sem er.“ SlNFÓNÍUHLJÓMSVEITIN ÞARF Á Stuðningi Að HALDA Sinfóníuhljómsveit íslands hefur gefið út myndarlegan bækling um starfsemi sína starfsárið 1989-90. í bæklingnum er einnig grein eftir Jón Þórarinsson þar sem hann stiklar á stóm í sögu hljómsveitarinnar. Lokaorð hans em þessi: „Aldrei má láta merkið síga og engu takmarki er nokkru sinni endanlega náð. Sinfóníuhljómsveit ís- lands þarf því enn á stuðningi að halda til framhaldandi starfs, eigi aðeins fjárhagsleg- um styrk eins og samavarandi stofnanir í öðmm löndum, heldur einnig, og alveg sérs- taklega, skilningi sjómválda og almennings á því mikilvæga hlutverki sem hún gegnir í okkar smáa samfélagi og sem fulltrúi þess út á við á sínu sviði.“ Við þessi orð Jóns Þórarinssonar er engu að bæta, aðeins hægt að taka undir þau og vona að ráða- menn og landsmenn allir geymi þau sér í minni. Það ofurkapp sem sumir leggja á að ný ósamsett orð séu af íslenzkri rót er ankannalegt. En auk þess hefur þetta sjónarmið, ásamt áðurnefndri hugmynd um „gagnsæi“, skrumskælt íslenska mályrkju, dregið aukaatriði fram á kostnað aðalatriða og þar með hindrað að mótuð væri skynsamleg málstefna. HALLDÓR ÁRMANN SIGURÐSSON Þetta held ég að sé mjög misráðið og mun rökstyðja það hér á eftir. Aðaltilgangurinn með þessari grein er þó að nota það tilefni sem glóð og glögg gefa til að fjalla um hvaða stefnu beri að hafa um nýjungar í orðaforða og orðafari en slíkar nýjungar verða hér nefndar nýmæli einu nafni. íslensk nýmælagerð á 19. og 20. öld hefur mótast mjög af svokallaðri hrein- tungu- eða málverndarstefnu sem m.a. mið- ar að því að útrýma orðum af erlendum uppruna en hefja orð af íslenskri rót til vegs í þeirra stað. Hér verður því þó haldið fram að meira máli skipti að nýmæli séu „íslenskuleg" en beinlínis af íslenskri rót, þ.e.a.s. fari að íslenskum beygingareglum og hljóðskipunarlögum. Nýmæli skipast í tvo höfuðflokka, ný orð og nýmerkingar. Nýmerking kallast það þegar orð fær einhveija nýja merkingu, annaðhvort í stað eldri merkinga eða ásamt þeim. Mjög oft eiga nýmerkingar sér erlend- ar rætur og era þá nefndar tökumerking- ar, sbr. t.d. algengustu nútímamerkingu orðanna drottinn , forseti og þingmaður. Og verður seint þurrð á. Ný orð eru ýmist tökuorð eða nýyrði af íslenskri rót. Á meðal nýyrðanna eru þó fím af samsettum orðum sem að hálfu leyti em af útlendum toga, þ.e.a.s. merkingar- lega. Hér er átt við tökuþýðingarnar svo- kölluðu en tökuþýðing er það þegar erlent orð eða orðasamband er þýtt lið fyrir lið, sbr. t.d. kjarnorka fyrir e. nuclear energy Bein þýðing er mikilvirkasta og oft hand- hægasta aðferðin til að koma orði eða orðum að útlendri hugsun á íslensku og því úir og grúir í málinu af tökuþýðingum frá öllum öldum íslandsbyggðar. Sem betur fer. Ósamsett nýmæli af íslenskri rót virðast oft talin eðlust allra nýmæla enda em mörg afkvæmi hreintungustefnunnar á meðal þeirra, t.a.m. þota (nýmerking) og þyrla (nýyrði). Ýmis önnur orð í þessum flokki em Iakari en þessi. Um tökuorðin gegnir þessu sama máli að þau eru mjög misvel að íslenskum þegnrétti komin. Róbot og kompjúter eru t.d. bersýnilega ótæk orð í íslensku. En á meðal tökuorðanna eru líka orð sem fara svo vel í málinu að enginn veitir því lengur eftirtekt að þau eru af útlendum toga. Um þetta er auðvitað ógrynni dæma, bæði fornra, eins og bók og kirkja og nýrra eða nýlegra, t.d. banki, gír, skanni, smit og tankur. Margir leggja stund á nýmælagerð sem eins konar íþrótt og tekst oft vel. Því miður er mönnum þó ekki alltaf ljóst hver eru skynsamleg markmið þessarar iðju. Á skrif- stofumáli mundi þetta sennilega vera orðað svo að „samræmda heildarstefnu" skorti í þessum efnum. Þetta veldur því að íslensk nýmælagerð er um of háð duttlungum ein- stakra manna og einnig því að menn ganga stundum of langt í málhreinsun og valda með því málspjöllum, þótt ætlun þeirra sé auðvitað önnur. Þegar menn taka nú upp á því að segja glóð eða jólaglóð í stað giögg er einmitt um málspjöll af þessu tagi að ræða, sprottin af allt of algengum misskilningi á eðli mál- ræktar. Hugum nánar að þessu. Eins og áður er getið finna menn það helst að orðinu glögg að það er sænskrar ættar enda er fátt annað að þessu ágæta orði að finna. Enn er reyndar nokkur óvissa um kyn orðsins en það eru varla rök gegn því. Sama máli gegnir um nokkur algeng orð, t.a.m. sykur og skúr og dettur víst fáum í hug að amast við þeim af þeirri sök. Heyrst hefur að galli sé á orðinu giögg að menn tali um það í hálfkæringi að þeir „glöggvi sig“ og verði „glöggir“ en heldur fínnst mér þeir skopi skroppnir og daufir f dálkinn sem þetta setja fyrir sig. Glóð er að sjálfsögðu ágætt orð til síns ' brúks en eitt sér er það e.t.v. ekki heppilegt

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.