Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1990, Blaðsíða 7

Rýnt í Vopnfirðinga sögu
Um undanfarin ár hefur mönnum orðið það
miklu ljósara en áður að lítil ástæða er að
taka allt bókstaflega sem stendur í íslendinga
sögum og öðrum fomum letmm okkar. Þeir
sem fengust við að skrá sögur á þrettándu
öld tókust ekki það eitt á hendur að lýsa
því sem gerst hafði með forfeðrum þeirra
í heiðni og frumkristni heldur hætti þeim
einnig til að bergmála hugsmíðar frá samtíð
sinni og jafnvel atburði. Eins og bent hefur
verið á í ýmsum nýlegum athugasemdum
um sögurnar, þá er einsætt að margar við-
ræður í íslendingasögum fela í sér sundur-
leitar hugmyndir sem lítt höfðu tíðkast fyrr
en þjóðin hafði búið að suðrænni bókmenn-
ingu um nokkurt skeið. Með því að lesa
Njálu' og Hrafnkels sögu fáum við ýmsan
fróðleik um fólk og atburði í heiðni, enda
er hin síðarnefnda öll látin gerast fyrir
kristnitöku og um það bil helmingur hinn-
ar, en um hugmyndir þessara snilldarverka
gegnir allt öðru máli. Þær draga svo mikinn
dám af bókspeki þrettándu aldar að þær
mega teljast gagnslitlar heimildir um hug-
myndasögu íslenskrar þjóðar áður en heið-
inn siður leið undir lok og þjóðin fór að eign-
ast rithöfunda sem höfðu setið á skólabekk
og numið annarlegan fróðleik af ýmsum
skruddum sem þá tíðkuðust með læsu fólki
víðs vegar um álfuna. Hinu má þó ekki
gleyma að íslenskir höfundar blönduðu þess-
um útlenda lærdómi við heimafengna þekk-
ingu og með slíku móti æxluðust hérlendis
afburða sögur sem áttu ekki sína líka með
auðugri og ijölmennari þjóðum.
Þeir sem áður fyrr fengust við að kanna
eðli og uppruna íslendinga sagna lögðu
megin áherslu á að kynnast sögu-öldinni
sjálfri, þ.e.a.s. tímabilinu frá því um 900
og fram undir miðja elleftu öld. En nú þyk-
ir slíkt ekki nóg, heldur er reynt að grafast
fyrir um uppruna hugmynda í sögunum með
því að lesa þær í ljósi þeirra bóka sem höf-
undar þeirra kunnu að hafa lesið. Og nú
skal ekki hafa þennan formála lengri, held-
ur reyna að skýra tólfta kapítula Vopnfirð-
inga sögu; hann er örstuttur og fjallar um
för Geitis Lýtingssonar úr Vopnafirði til
norðlenskra spekinga, enda þurfti hann á
liðveislu góðra manna að halda, hafði orðið
fyrir ójafnaði Brodd-Helga og af þeim sök-
um flutt bústað sinn frá föðurhúsum í
Krossavík upp í Fagradal. Kaflinn hljóðar
svo:
II
Geitir gerir heimanför sína og fer norður
í Ljósavatnsskarð til Ófeigs Járngerðarson-
ar. Guðmundur hinn ríki hitti Geiti og sátu
þeir á tali allan dag. Skiljast þeir síðan, og
gistir Géitir að Mývatni að Ölvis hin's spaka,
og spurði hann að Brodd-Helga vandlega.
Geitir lét vel yfir honum og kvað hann vera
stórmenni mikið, óvæginn og ódælan og þó
góðan dreng að mörgu lagi.
„Er hann eigi ójafnaðarmaður mikill?“
segir Ölvir.
Geitar svarar: „Það er helst á mér orðið
um ójafnaðinn Helga, að hann unni mér
eigi að hafa himininn jafnan yfir höfði mér
sem hann hefur sjálfur. “
Ölvir svarar. „Skal honum þá allt þola?“
„Syo hefír enn verið hér til,“ segir Geitir.
Nu hættu þeir þessu-tali. Fer Geitir heim,
og er nú allt kyrrt um veturinn.
III
í skáletruðu setningunni hér að ofan er
fólginn einhver harðasti dómur um ójafnað
sem getur nokkurs staðar í fornsögum okk-
ar, enda leynir hún á sér og hlutverk henn-
ar er engan veginn jafn augljöst nú og þeg-
ar sagan var skráð. Samkvæmt kenningum
miðalda njóta allir menn jafnréttis að því
leyti að enginn einstaklingur hefur meiri
rétt til himins en aðrir menn, því að hér er
um sameign alls mannkyns að ræða. Þetta
er örðað svo í alkunnu fornriti: „Öll himn-
esk auðævi hafa íþessum heimijafnt auðug-
ir og fátækir, fyrst sólar ljós og tungls og
annarra himintungla; allir hafa jafnhörð
veður og góð. “ Á öðrum stað er orðalag
nokkuð frábrugðið, og kemur þó allt í einn
stað niður: En allir eigum vér saman himn-
esk auðævi. Jafn heimilt er auðugum sem
snauðurn skin sólar og tungls, regn og góð-
viðri.“ Hver sem bægir öðrum frá því að
njóta sólar og regns er því sekur um ein-
dæma ofríki og ójafnað. Þau mannréttindi
sem hér um ræðir eru hluti af fornum kenn-
ingum um afstöðu mannsins til náttúrunnar
Hver sem bægir öðrum
frá því að njóta sólar og
regns er því sekur um
eindæma ofríki og
ójafnað. Þau
mannréttindi sem hér um
ræðir eru hluti af fornum
kenningum um afstöðu
mannsins til náttúrunnar
í heild.
Eftir
HERMANN PÁLSSON
Fór Geitir nú að Gnna Guðmund ríka og kvartaði ytir ójafnaði Brodd-Helga.
iÍ6ú>fcryÍ.
í heild, og í því skyni að átta sig betur á
orðum Geitis í Krossavík er rétt að kynna
sér aðra staði í ritningum miðalda.
Höfundur Konungs skuggsjár, ókunnur
menntamaður og ákafur fylgismaður Há-
konar gamla, að því er virðist, tekur það
skýrt fram að allur heimurinn var skapaður
„manninum til viðurvistar og skemmtana".
Slíka speki tók Norðmaðurinn ekki hjá sjálf-
um sér heldur þá hann hugmyndina úr út-
lendum ritum, annaðhvort á latínu ella þá
í norrænum þýðingum. Hér skal hyggja að
stuttri glefsu sem snarað var á þrettándu
öld og er varðveitt í Hauksbók. Tólftu aldar
spekingur ávarpar manninn með svonefnd-
um orðum: „Lít yfír allan heiminn og sjá
að allt það er í heiminum er þjónar þér: öll
náttúra víkur undir þína þjónkan, himinn,
jörð, loft og vötn og sjór. Ur himnum byij-
ast öll gæska: loft veitir regn, sól þurrku,
jörð ávöxt, vötn fæðslu. Vetur og sumar,
vor og haust, lúta undir þitt embætti með
líkams næring. ... Þeir hlutir eru að jöfnu
játaðir öllum er þér og öllum þjóna að jöfnu
sem himinn, loft og jörð, vötn og ótallegir
aðrir hlutir.“ Annar spekingur kemst svo
að orði, og er kenning hans engan veginn
óskyld hugmyndum núlifandi manna sem
beijast fyrir vernd náttúrunnar: „Allir hlut-
ir eru góðir og til manna þurfta skapaðir
allir.“
IV
Nú skal hverfa aftur austur á vit þeirra
Vopnfirðinga sem uppi voru í héiðnij löngu
áður en forfeður okkar fóru að átta sig á
þeim réttindum allra manna sem nú hafa
verið rakin. Vopnfírðinga saga fjallar ekki
einungis um ójafnað, heldur einnig vináttu
og hefndir. Með þeim Brodd-Helga og Geiti
er mikið vinfengi í æsku og styrktist það
enn eftir að Helgi gekk að eiga Höllu syst-
ur Geitis. „Svo var vingott með þeim Brodd-
Helga og Geiti að þeir áttu hvern leik sam-
an og öll ráð og hittust nær hvern dag, og
. fannst mönnum orð um hversu mikil vinátta
með þeim var.“ Hér eins og víðar í fornum
sögum fer svo aðt lokum að áköf vinátta
reynist ekki nógu traust þegar á reynir.
Ef góðan samhuga þrýtur og sundurlyndi
sprettur upp, er hætt við að vinskapur allur
versni og fjúki út í veður og vind.
Ein ástæðan til sundurþykkju þeirra
Helga og Geitis var fégirni beggja. Eftir
að Austmaður einn hafði verið veginn í
Vopnafirði afréðu þeir að skella hrömmum
sínum yfír eigur hans, jafnvel þótt þær
heyrðu til erfingjum hins vegna úti í Nor-
egi. „Þau orð fóru á milli Brodd-Helga og
Geitis að hálft fé Hrafns myndi hvor hafa '
og skipta eigi fyrr en eftir vorþing," en
áður svo yrði var mestu af fénu borgið og
komið til lögarfa í Noregi. Þeir kumpánar
ræða um sameiginlegt „fjárlát sitt“ hvenær
sem þeir hittast á mannfundum, en brátt
fara þeir að þræta um tvo hluti sem Aust-
maður hafði haft í fórum sínum, „og tók
að fækkast" með vinum. Brodd-Helgi reyn-
ir með brögðum að ná sér niðri á þeim
manni sem hafði flutt arf Norðmannsins
austur um haf, en tilraunin fer út um þúfur
og þá kennir hann þessa svívirðingu Geiti
sem þó hafði hvergi komið nærri. „Tók
þeirra vinfengi þá heldur að minnkast.“
En brátt vex misklíð með fornvinum af
öðrum sökum. Löngum höfðu samvistir
þeirra Höllu og Brodd-Helga verið góðar,
en þegar tímar liðu fram fór hún að kenna
mjög vanheilsu, og þá bregður bóndi hennar
við og fastnar sér aðra konu, unga ekkju.
„Þegar spurðust þessi tíðendi um héraðið
og lagðist illur rómur á, því að Halla var
vinsæl af öllum mönnum.“ Halla fer heim
til Geitis bróður síns, sem kunni því illa að
Brodd-Helgi hafði ekki einungis látið Höllu
eina heildur neitar hann einnig að greiða
henni það sem hún átti í búi: „Þykir mér
svo fremst allrar svívirðingar leitað, ef þú
ríður félaus úr hans garði,“ segir Geitir við
systur sína. Tvívegis fer hann til Hofs að
heimta peninga Höllu, en Helgi vildi ekki
út gjalda. Þá stefnir Geitir honum til Sunnu-
dalsþings um fé Höllu, en Helgi beitti ofríki,
svo að Geitir varð borinn ofurliði og kom
engu áleiðis. Næst býður Geitir málinu til
alþingis, en þá fór allt á sömu leið. „Og
gerðist nú hin mesta óþykkja með þeim
Brodd-Helga og Geiti.“
Nú ber svo við að Brodd-Helgi kúgar og
rænir einn nágranna sinn sem biður Geiti
liðveislu, en málin fara þó ekki betur en svo
að maðurinn fellur fyrir vopnum Helga sem
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. MAÍ1990 7