Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1990, Side 2

SOYINKA
- kraftaskáld frá Nígeríu -
Fyrsta Nóbelsskáld „svörtu“ Afríku skrifar á
ensku. Það er út af fyrir sig ekki í frásögur
færandi því sama gera höfundar í mörgum lönd-
um Afríku, Vestur-Indía, Asíu og Kyrrahafseyja
sem sannanlega eru ekki Englendingar og eiga
Ásakanirnar um að
Soyinka stæði nær
Evrópu en Afríku í ritum
sínum urðu meðal annars
til þess að hann skrifaði
aðgengilegasta og
vinsælasta verk sitt,
æskuminningamar Aké,
og verður hún lesin sem
miðdegissaga í
Ríkisútvarpinu nú í
september. Þýðandi
verksins gerir hér stutta
grein fyrir höfundinum,
sem fékk Nóbels-
verðlaunin 1986.
Eftir ÞORSTEIN
HELGASON
heldur ekki ættir að rekja til Englands.
Engu að síður hefur Wole Soyinka orðið
fyrir harkalegum árásum af þessum sðkum:
Af hveiju skrifar Jórúbi í Nígeríu ekki á
máli Jórúba sem fimmtán milljónir manna
tala í stað þess að falla flatur fyrir tungu
gamla nýlenduveldisins? Bretar hefna þess
í tungumálinu sem hallaðist í pólitík.
Út af fyrir sig er það ekki bara í fjarlæg-
um löndum sem menn yrkja á framandi
tungum. Nefnum bara Gunnar Gunnarsson
og William Heinesen. Ástæður: Að komast
í betri snertingu við strauma tímans, að
eignast stærri lesendahóp og markað. Hvað
Wole Soyinka snertir bætast fleiri ástæður
við. Enska var honum álíka töm og jór-
úbíska þar sem hann ólst upp í eins konar
kristniþorpi í Suðvestur-Nígenu, sonur
skólastjórans. Þegar guð steig niður á þorps-
fjallið og kom til kvöldmessu var hún sung-
in á ensku honum til heiðurs, segir hann í
bernskuminningunum Aké. Og í átthögum
föður hans, dagleið í burtu, var tekið til
þess að skólastjórabömin „heyrðust tala við
foreldra sína á tungu hvíta mannsins".
Setjum nú svo að Soyinka tæki að skrifa
á jórúbísku; hvers ættu þá önnur tungumál
í Nígeríu að gjalda? Soyinka hefur sjálfur
lýst því að alríkissjónvarpið hafi um skeið
tekið upp á því að bjóða góða nótt á þrem-
ur helstu heimatungum lándsins, jórúbísku,
hásamáli og íbóísku. Kvörtunum rigndi yfir:
Hvað var svona sérstakt við þessi þijú
mál? Gerið svo vel að segja góða nótt á
ensku eða þá á öllum málum Nígeríu, 200
talsins. „Þessi spurning [um val á tungu-
máli] verður fyrir starfandi rithöfundi, sem
þegar hefur valið eða öllu heldur sætt sig
við það val sem þröngvað var upp á hann,
satt að segja eintóm hugarleikfimi," segir
Soyinka.
Auðvitað er spumingin flóknari en þetta.
Enska' og jórúbíska, kristni og afrískur
andaheimur, nýlenduhroki og afrísk speki
en einnig vestræn skilvirkni og mannhelgi
annars vegar og afrísk óstjórn og harðýðgi
hins vegar — þetta eru andstæðurnar sem
skapa spennu og verða kveikjan að bestu
verkum Soyinka. Það er freistandi að segja
að Soyinka lýsi því „þegar lýstur saman
gömlum gildum og nýjum háttum, vestræn-
um aðferðum og afrískum hefðum“. En
slíkri lýsingu hefur Soyinka vísað sjálfur út
í hafsauga og þykir hún vera öfugsnúin
einföldun. Verkin eiga að standa og falla
sem lýsing á mannlegu hlutskipti hvort sem
það á rætur í Nígeríu eða annars staðar.
Að gylla afríska fortíð og leita logandi ljósi
að því „upprunalega“ kallar hann ný-tarsan-
hyggju (neo-Tarzanism). Tígrisdýrið vekur
ekki athygli með því að tilkynna stöðugt
að það sé tígrisdýr heldur með því að
stökkva.
Wole Soyinka, Nígeríumaðurinn sem
er fyrsta nóbelsskáld Afríku. Hann var
væntanlegur á listahátíð í vor, en af
komu hans gat ekki orðið.
annars til þess að hann skrifaði aðgengileg-
asta og vinsælasta verk sitt, æskuminning-
arnar Aké, sem er lesin sem miðdegissaga
nú í september í Ríkisútvarpinu. Þar koma
margar þverstæðurnar skýrt fram: foreldr-
amir kristnir, faðirinn stjómar skóla sem
kirkjan rekur, en skyldmennin og þorpsbúar
upp til hópa stunda særingar og hafa tengsl
við andana. Heimilið er fjölmennt og per-
sónugalleríið ijölskráðugt en eftirminni-
legust verður lýsingin á föðurnum, sem er
snyrtilegur og nákvæmur, á köflum mein-
legur, gerir morgunæfingar eftir skýringa-
myndum á töflu; og móðurinni, sem hefur
alltaf rúm í svefnherberginu fyrir flækings-
krakka sem liggja í einni be'ndu innan um
baunapoka, kamfóm, sápukassa og sálma-
bækur, en er líka fljót að grípa til refsivand-
arins.
Lífshlaup
Wole Soyinka fæddist 1934, varð snemma
bókaormur og lærdómshestur; fékk styrk
til skólagöngu í Ibadan í Nígeríu og hélt
síðan til Englands. Lauk þaðan háskóla-
prófi í enskum bókmenntum og fékk mikinn
áhuga á leiklist; kenndi, lék, leikstýrði og
fór svo að skrifa leikrit. Flóknasta og e.t.v.
merkasta leikritið skrifaði hann fyrir sjálf-
stæðishátíðina í Nígeríu 1960, Dance of the
Forests, Skógadansinn. -Hann gerðist virkur
í leikhússtarfsemi og háskólakennslu í Ibad-
an og Ife og gat ekki látið vera að skipta
sér af stjórnmálum með skrifum sínum.
1966-69 sat hann í varðhaldi fyrir árás á
spillingu og afskipti af málefnum Biafrahér-
aðs. Um þetta skrifaði hann áhrifaríka bók,
The Man Died, Maðurinn dó.
Meðal síðustu verka Soyinka eru A Play
of Giants, Jötnaleikur. Það er napur farsi
þar sem aðalpersónurnar ijórar eru (með
lítillega breyttum nöfnum) fjórir alræmd-
ustu harðstjórar Afríku: Idi Amin, Bokassa,
Nguema og Mobutu — sem formæla heims-
valdastefnunni og skiptast á pyntingarsög-
um. Þetta er þó ekki, fremur en önnur verk
Soyinka, pólitísk ádeiia í þeim skilningi að
komið sé með skýringu á öllum hlutum og
bent á betri leiðir. Soyinka ber ekki mikla
virðingu fyrir þeim sem allt þykjast skilja.
Eg veit ekki, segir höfundurinn í formála,
af hveiju svipaðar aðstæður geta af sér
annars vegar mann eins og Nyerere og hins
vegar Idi Amin.
1988 kom ljóðabókin Mandela’s Earth,
Jörð Mandela, ort meðan blökkumannaleið-
toginn var enn í fangelsi og hefst á orðun-
um: „Mig skelfir rökfesta þín, Mandela ...“
Soyinka er oft myrkur í ijóðum sínum sem
búa jafnframt yfir miklum krafti og fegurð.
Ráðgert var að Wole Soyinka kæmi á
listahátíð í vor sem leið. Af því gat ekki
orðið en vonandi gefst annað tækifæri til
að kynnast þessum kraftmikla og marg-
slungna fulltrúa afrískra bókmennta og
menningar.
0 A V 1 Ð
( D G
D R E 1 F
Kæstur hákarl
og uppruni
íslendinga
Islensk matargerð og íslenskir
þjóðar- og sérréttir eiga sér langa
sögu. Fjölbreytileikinn er mikill,
allt var nýtt sém til féll. Vinnsla
hráefnisins og geymsla matvæl-
anna var aðlöguð ríkjandi aðstæð-
um. En íslensk matargerð og
ýmsir þjóðarréttir eiga sér rætur
löngu fyrir daga íslandsbyggðar og meðal
þeirra rétta, sem sérstæðastir eru, er kæst-
ur hákarl og glerhákarl. „Hákarl var nálega
allur kasaður, en með dálítið mismunandi
hætti. Fór það eftir því, hve lengi hann var
hafður í kösinni og á hvaða árstíma, og
einnig hve mikið kasaðan menn vildu hafa
hann. Við Breiðaijörð, um Vestfirði, á
Vatnsnesi norður og víðar voru gerðar há-
karlagryfjur í fjöruborð eða rétt fyrir ofan
það, og fór það eftir því, hvort sjór var lát-
inn flæða yfir hákarlinn ... Gryfjurnar
þóttu bestar úr fíngerðri möl. Lengst var
hann látinn kasast í þijá mánuði og sjaldn-
ast skemur en í sex vikur, en í allra stysta
lagi þijár vikur.“ (Lúðvík Kristjánsson: ís-
lenskir sjávarhættir 3. Rv. 1983). Eftir að
hákarlinn var tekinn úr gryijunni, var hann
hengdur upp í hjall og látinn hanga þar til
hann „var orðinn“.
Kæstur hákarl og glerhákarl er þjóðar-
réttur íslendinga, sem talinn er til góðgætis
af þeim sem hann kunna að meta. Ekki er
vitað af þessum rétti, nema hvað hann var
verkaður í Noregi. Samkvæmt munnlegri
frásögn Sverris Kristjánssonar sagnfræð-
ings fyrir nokkrum áratugum, þá var kæst-
ur hákarl meðal eftirsóttasta góðgætis með-
al rómverskrar yfirstéttar á 3. og 4. öld.
Því miður var Sverrir ekki inntur eftir heim-
ildum. Jafnframt taldi Sverrir, að Rómveijar
hefðu fengið hákarlinn þannig verkaðan frá
Svartahafshéruðunum. Þá bjó sú þjóð meðal
annarra, er Herúlar nefndust eða Erular,
við Svartahaf. Herúlar eru taldir hafa búið
á Norðurlöndum, en flutt til þeirra héraða,
sem liggja að suðaustanverðu Eystrasalti,
og þar bjuggu þeir samkvæmt Tacitusi
(55-117 e.Kr.). Meðal annarra bjuggu Gotar
á þessum slóðum. Gotar héldu suður að
Svartahafi á annarri öld og Herúlar halda
síðan í slóð þeirra suður til Svartahafs,
nánar til tekið tii þess hluta sem nefnt er
Azovshaf. Þar gerast Herúlar víkingar og
heija víða og hafa þar komist í kynni við
grísk-rómverska menningu, tækni (skipa-
smíðar) og matargerð. Frá þessum slóðum
fengu Rómveijar kæsta hákarlinn. Síðan
hverfa Herúlar vestur og norður um Evr-
ópu. Þeir áttu mikið ríki við Dóná um 500
og við ragnarök þess dreifast þeir út og
suður. Samkvæmt kenningu Barða Guð-
mundssonar settust þeir að í Danmörku og
Vestur-Noregi. Þessi þjóð var samkvæmt
kenningu hans á hærra menningarstigi en
þær þjóðir sem fyrir bjuggu og héldu ýmsum
venjum og átrúnaði, sem stakk í stúf við
það, sem tíðkaðist meðal innfæddra. Sam-
kvæmt kenningu Barða berast Herúlar hing-
að til lands og móta hér á landi venjur og
hefðir. Sú mótun varð kveikjan að íslenskri
miðaldamenningu. íslenskar miðaldabók-
menntir voru sérstæðar og stóðu að ýmsu
leyti framar evrópskum á sama tíma. Og
enn þann dag í dag njóta íslendingar hins
forna góðgætis, sem Herálar kunnu svo vel
að verka við Azovshafið og síðan við Dumbs-
haf. Þessi dýrðar-réttur, kæstur hákarl,
þekkist nú hvergi á byggðu bóli, annars
staðar en hér á landi, nema hvað hann var
verkaður í Noregi, eins og áður segir, og
það var á slóðum hinna fornu Herúla.
SIGLAUGUH BRYNLEIFSSON
Heima I Kristniþorpinu
Ásakanimar um að Soyinka stæði nær
Evrópu en Afríku í ritum sínum urðu meðal
Soyinka segir í bernskuminningunum Aké
frá fyrstu kynnum sínum af útvarpi
Á ákveðnum tímum ílutti kassinn
FRÉTTIR. Fréttirnar urðu brátt trúarat-
riði fyrir Essay og allmarga vini hans.
Þegar stundin nálgaðist gerðist eitthvað
í þessum söfnuði. Sama hvað þeir voru
að gera; þeir þustu heim til okkar að
heyra véfréttina. Það nægði að horfa
framan í Essay til að skilja að það barn
yrði húðflett sem talaði meðan hann
hlustaði á Fréttirnar. Þegar vinir hans
voru nálægir varð drungaleg dagstofan
að helgidómi, hugfangin andlit hlustuðu
af ákefð, önduðu tæpast. Þegar Röddin
þagnaði beindust öll andlitin ósjálfrátt
að æðstaprestinum sjálfum. Essay hugs-
aði sig um, kom með langa útleggingu
eða stutta og síðan talaði hver ofan í
annan.
Það kyndugasta, sem útvarpið fram-
reiddi, var rifrildi í íjolskyldu einni sem
var útvarpað á hverjum morgni; yfir
þessu skemmti sér hópur manna sem
hló svo að kassinn hristist. Við reyndum
að hugsa okkur hvar þetta ætti sér stað.
Fór fjölskyldan út á götur til að stunda
sínar eilífu þrætur eða voru þessir iðju-
lausu aðhlæjendur að sniglast í kringum
heimili hennar og gægjast á glugga með
fagnaðarhrópum? Við reyndum að hugsa
okkurhvort einhver Jjölskylda íAké, sem
við þekktum, myndi stilla sér svona út
— hugmyndin var fráleit. Með því að
hlusta mjög grannt eftir fór ég loks eft-
ir alllanga mæðu að velta því fyrir mér
hvort þessi daglega uppákoma væri
kannski skyld þeim stuttu leikþáttum
sem við lékum stundum við skólaslit.
Og ég fór Iíka að læra að meta þetta
framandlega skopskyn.