Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1990, Page 6

Nöfn Árnesinga 1703-1845
- og að nokkru til okkar daga -
INNGANGSORÐ
Ég hef um sinn rannsakað nokkuð nafn-
giftir íslendinga að fornu og nýju, einkum
þó á tímabilinu 1703-1845. Ein þeirra
sýslna, sem ég hef kannað sérstaklega á
þessu skeiði, er Árnessýsla. Höfuðheimildir
mínar eru prestsþjónustubækur og manntöl
á filmum, svo og prentuð manntöl, sjá heim-
ildaskrá.
Fyrirvara verður að gera um færslu
kirkjubóka og fólksfjöldatölur. Prestar gátu
bæði gleymt og bðkað skakkt. Mannfjölda-
tölum ber ekki alltaf saman í prentuðum
heimildum, og munar stundum ótrúlega
miklu.
Nærri má geta að í aragrúa nafna og
talna leynist villur. Annað er ekki mann-
legt. Ég hef fundið villur í verkum hinna
vandvirkustu og virtustu fræðimanna. Nema
hvað. Ekki dettur mér í hug að mín verk
komist mjög nærri villuleysismarkinu, þótt
reynt sé að vanda sig.
Með fyrirvara um takmörk mannlegrar
getu.
I maí 1990
Gísli Jónsson.
konur hétu Guðrún,
19,7% kvenna
1.614 hétu
Sigríður,
eða 5,9%
1.217 hétu
Ingibjörg,
eða 4,4%
5.363 karlar hétu Jón,
eða 23,4% karla
1.039 hétu 1029 hétu
<juomundur, Biarni
eða 4,5% eða 4J%
messýsla ep stór og plmerm. íbwar beimar
1703 voru um 5.200.1 Mér greinist svo, að
konur hafi verið allmiklu fieiri en karlar, svo
sem í hlutfallinu 6 á móti 4,5.
Nöfn Arnesinga voru að miklum meiri hluta
Mikil festa var í
nafngiftum Árnesinga og
nöfn eins og Guðrún og
Jón, Sigríður og
Guðmundur, Ingibjörg
og Bjarni voru algengust.
Haldið var tryggð við
gömul, norræn nöfn, og
tvínefni komu seint til
sögunnar.
Eftir GÍSLA JÓNSSON
myndarleg og þjóðleg, höfðu flest fylgt þjóð-
inni frá öndverðu. Það á reyndar við um
allt ísland. Gaman er að lesa manntalið
1703 að því leyti. Þjóðleg reisn er íjarri því
horfin, og þó með nokkrum svip af snert-
ingu við hinn stóra menningarheim suður
um Evrópu. Næstu aldir sækir í sneyðilegra
og lágreistara horf. Nafnspilling keyrði úr
hófi á seinni hluta 19. aldar og í upphafi
hinnar 20.2
Skipting nafna eftir uppruna er að vísu
annmörkum háð. Margt í þeim fræðum er
í mistri óvissunnar hulið, og stundum eru
nöfn þannig saman sett, að sinn hlutinn er
úr hvorum heimshluta. Dæmi af því tagi frá
1703 er Kristrún, þar sem fyrri hiutinn er
grískur, en hinn síðari norrænn.
Ég tek þann kost í þessari ritgerð að
skipta nöfnum í tvennt: germönsk annars
vegar, blönduð og af öðrum uppruna en
germönskum (eða óvísum) hins vegar.
Germönsku nöfnin, sem flest eru norræn,
læt ég fylla A-flokk, hin B-flokk. Skamm-
stafanir i B-flokki eru: bl = blandað, gr =
grískt, he = hebreskt, ke = keltneskt, lat =
latneskt, ó = af óvísum uppruna. Til
glöggvunar set ég hér á eftir öll nöfn í
Arnessýslu 1703, þau sem ég hef í B-
flokki. Þau voru tiltöluléga fá, ekki nema
rúm 10% meðal kvenna og 18,5% meðal
karia:
Kvenheiti: Agnes(gr), Anna (he), Birgit
(ke), Elín (gr), Elís (he), Elísabet (he),
Emerentíana (lat), Jóhanna (he), Katrín
(gr), Krístbjörg (bl), Kristín (gr), Krístrún
(bl), Lalía (gr), Margrét (gr), Marin(ó), Ses-
selja (lat).
Deila má um hvernig flokka skuli Ellisif
sem er norræn ummyndun á Elísabet.
Karlheiti: Andrés (gr), Axel (he), Barth-
ólómeus (he), Benedikt (lat), Erasmus (gr),
Felix (lat), Filippus (gr), Gabríel (he), Gam-
alíel (he), Hannes (he), Jakob (he), Jóhann
(he), Jón (he), Jósef (he), Jörin (gr), Kjartan
(ke), Klemens (lat), Klemus (lat), Lafrans
(lat). Lárentíus (lat), Lér.harður (bl), Magn-
ús (lat), Markús (lat), Marteinn (lat), Mel-
kjör (he), Nikulás (gr), Páll (lat), Pétur (gr),
Salómon (he), Símon (he), Stef(f)án (gr),
Tómas (gr).
Ámesingar voru. hins vegar geymnir á
ýmis gömul og góð germönsk nöfn sem sum
hver voru harla sjaldgæf annars staðar.
Verður sumra nánar getið (sjá og lokaskrá);
Kvenheiti: Auðhildur, Álöf (önnur gerð
Qlöf), Bwngerdur, Panhildur, fíís, fíeirpý,
tíríma, Hallkatla, Hallyör, Hólmgerður,
íunn, Málhildur, Oddrún, Óshildur, Ragn-
fríður, Randíður, Sölborg, Sölvör, Védís,
Æsa.3
Karlheiti: Arnoddur, Álfur, Ásgautur,
Beinteinn (Benteinn), Greipur, Gunnhvatur,
Hallsteinn, Hólmfastur, Hróbjartur, ísleik-
ur‘, Otti, Ottar, Skíði, Skæringur, Svartur,
Sæfinnur, Sölmundur, Tjörvi, Valgarður,
Þórálfur, Össur.
Nær allir ísiendingar hétu einu nafni
1703. Undantekning eru systkin tvö, hálf-
dönsk, en bróðirinn átti heima í Árnessýslu,
Axel Friðrik Jónsson, bóndi á Hömrum í
Grímsneshreppi, þrítugur að aldri. Systir
hans, Sesselja Kristín, átti þá heima í
Saurbæ á Kjalarnesi, 29 ára. Faðir þeirra
systkina, Jón Sigurðsson lögmanns í Einars-
nesi, kvæntist 1672 danskri stúlku, Bente
Truels. Skírði Sesselja Kristín Jónsdóttir son
sinn Trúels, og þótti tíðindum og kveðskap
sæta.4 Betur verður rætt um tvínefni síðar,
en svo mikil nýlunda vora þau, að menn
vissu ógjörla hvernig með skyldi fara. Var
t.d. Guðrún frá Hömrum bókuð í skjali 1732
(fært til stafsetningar okkar): „Guðrún
Áxel Friðriks dóttir.“6
Ættarnöfn voru ekki höfð á íslandi 1703
önnur en Vídalín.3 Árnesingurinn Guðmund-
ur Jasonarson, sjötugur bóndi a Stokkseyri,
bætti þó Vest aftan við nafn sitt, en ekki
var því auknefni kiínt á konu hans né böm.
Svipað má sjá í Dalasýslu á þessum tíma
(Jón Guðmundsson Vest á Fellsenda í Mið-
dalahreppi).
Áður en lengra er haldið skulum við líta
á algengustu nöfn á landinu öllu 1703:
Konur
1. Guðrún 5410 = 19,7%
2. Sigríður 1614 = 6,9%
3. Ingibjörg 1217 = 4,4%
4. Margrét 1183
5. Helga 954
6. Þuríður 764
7. Kristín 704
8. Valgerður 594
9. Halldóra 551
10. Ólöf 519
11. Guðný 509
12. Guðríður 497
13. Steinunn 492
14. Þóra 489
15. Þórunn 488
Karlar
1. Jón 5363 = 23,4%
2. Guðmundur 1039 = 4,5%
3. Bjarni 1029 = 4,5%
4. Sigurður 856
5. Ólafur 797
6. Magnús 713
7. Einar 693
8. Þorsteinn 552
9. Þórður 506
10. Árni 481
11. Gísli 419
12. Bjppp 396
13. Haildór 340
14. Hiríkur 319
15.P4H 302
Og svo er að sjá hvemig lessið stóð að
þessu leyti hjá Árnesingum (nöfn borin af
a.m.k. 25):
Konur
1. Guðrún 503 = 18%
2. Sigríður 161 = 5,5%
3. Margrét 135 = 4,6%
4. Helga 122 = 4,1%
5. Þuríður 95
6. Kristín 67
7.-8. Ingibjörg ■ 66
7.-8. Valgerður 66
9. Katrln 63
10. Þórunn 48
11.-12. Guðný 47
11.-12. Steinunn 47
13.-14. Ingveldur 46
13.-14. Þorbjörg 46
15.-16. Halldóra 45
15.-16. Þóra 45
17.-19. Gróa 44
17.-19. Guðlaug 44
17.-19. Vilborg 44
20. Guðríður 43
21. Anna 40
22. Vigdís 39
23. Rannveig 38
24. Þorgerður 34
25. Sesselja 33
26. Ástríður 32
27. Ólöf 31
28.-29. Oddný 28
28.-29. Þórdís 28
30. Ragnheiður 27
Karlar
1. Jón 534 = 23,8%
2. Guðmundur 92 = 4,9%
3. Magnús 85 = 3,8%
4. Ólafur 79 = 3,5%
5. Gísli 68
6. Þórður 67
7. Þorsteinn 62
8. Bjarni 61
9. Einar 60
10. Sigurður 54
11. Árni 38
12. Páll 35
13. Snorri 34
14. Þorkell 33
15. Eyjólfur 30
16. Björn 28
17.-18. Erlendur 25
17.-18. Sveinn 25
Þetta víkur ekki í megindráttum stórlega
frá landsmeðaltalinu, en þó vekur athygli
hve nöfnin Magnús, Gísli og Snorri era al-
geng með Árnesingum. Af 30 algengustu
kvenheitum í Árnessýslu 1703 eru aðeins
fimm í B-flokki, allt dýrlinganöfn og löngu
gróin við íslenskt mái. Margrét og Sesselja
voru tekin upp á 12. öid, Katrín og Kristín
á 13. og Anna á 15. öld.
Miklar bókmenntir eru til um dýrlinga,
og t.d. er hér vísa úr Heilagra meyja drápu
(frá um 1400), þar sem segir meðal annars
frá píslum og helgi Katrínar: