Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1990, Blaðsíða 7

Burðugt víf fékk bana af sverði,
blæða tók þá mjólk úr æðum, ,
hennar luktu holdið sanna
hreinir englar marmarasteini.
Kátrinam fyrir miskunn mæta
mætur leiddi í hæsta sæti
guðs unnasti himins og hennar.
Hennar nafn er sælt meðal kvenna.
Af átján algengustu karlheitum Árnes-
inga 1703' eru aðeins þrjú í B-flokki, tvö
postulanöfn og eitt keisara- og konungs.
Jón og Magnús voru tekin upp á 11. öld
og Páll á 12.
Nú skal gera litla grein á nokkrum nöfn-
um Árnesinga 1703:
Auðhildur er sjaldgæft norrænt nafn,
„auðnu-valkyija“ mætti merkingin vera.
Nafnið sýnist lítt hafa verið notað hérlendis
í fornöld, en heimild er fyrir því, að orkn-
eysk kona bæri það. Engin Auðhildur er í
Sturlungu. En árið 1703 heita svo tvær
konur á landi hér, báðar í Árnessýslu, og
báðar vel fullorðnar (50 ára og 58 ára).
Skemmst er af því að segja, að síðan hef
ég ekkert dæmi fundið um þetta góða nafn.
Mig grunar að þegar fram liðu stundir,
hafi hin gamla auðnu-merking nafna af
þessu tagi dofnað í vitund manna, og e.t.v.
ekki laust við að menn settu þetta í sam-
band við lýsingárorðið auður = tómur. Auð-
ur (auðnukona), sem engin var hér á landi
hvorki 1703 né heldur 1801, hefur þó feng-
ið geysimikla uppreisn æru og komist í tísku
á okkar öld.
Axel Friðrik Jónsson fyrrnefndur á Hömr-
um mun vera fyrsti Axel á íslandi. Enginn
íslendingur annar hét því nafni 1703.
Svo kenna bækur að Axel sé dönsk um-
bylting á hebreskættaða nafninu Absalon,
en það hefur verið þýtt „friðarfaðir".
Langt fram eftir 19. öld var þetta nafn
örfágætt hérlendis og helst að finna í Barða-
strandarsýslu, en í kringum síðustu aldamót
rís það úr öskustó og er talsvert algengt
alla_ 20. öld til okkar daga.
Álfur er fornt norrænt nafn og hreint
ekki fágætt hérlendis fyrrum. Sjö íslendinga
með þessu nafni er t.d. getið í Sturlungu.
Löngum hefur svo verið skýrt, að Alfur
merkti hinn bjarti, sbr. álft (= hinn hvíti
fugl), elfa og lat. albus = hvítur. Þar af
höfum við erlend nöfn eins og Albin(us) og
Albina og höfum ekki verið feimin við að
taka hið síðara upp.
Ásgeir Bl. Magnússon bætir þó við um
nafnið Álfur: „En nafn af öðrum toga virð-
ist líka koma hér við sögu o: Álfr < *Aþa-
WulfaR, sbr. Adólf.“ Eftir því væri Álfur
einhvers konar „aðalúlfur".
Lengi var mannsnafnið Alfur nær ein-
skorðað við Árnessýslu. Árið 1703 hétu svo
sex íslendingar, fimm Árnesingar og einn
Borgfirðingur. Árið 1801 voru Alfarnir
fimm, allir nema einn í Árnessýslu. Þeim
fækkaði svo niður í tvo í manntölunum
1845 og 1910, en ailt voru það Árnesingar.
Nafnið hefur naumlega lifað af hérlendis,
enda álfur stundum haft í niðrandi merk-
ingu. Það er miklu algengara sumstaðar á
Norðurlöndunum (Alf).
Alöf er hliðarmynd við Olöf og lifði býsna
lengi, þar sem Olöf var með algengustu
kvenheitum, sjá fyrr. Þessi kvenmannsnöfn
samsvara karlheitinu Ólafur (<ÁIeifr) sem
löngum hefur verið skýrt „arftaki" eða „eft-
irkomandi forfeðranna". En hver er það
ekki?
Ég heid að þessa skýringu þurfi að endur-
skoða. Er ekki fyrrgreind merking heldur
tómleg í svona algengu og vinsælu nafni?
Enginn dregur í efa að Leifur sé skylt
líf og lifa, en er alveg víst að forliðurinn á
sé af sama uppruna og ái = forfaðir? Um
forskeytið eða forsetninguna á segir Alex-
ander Jóhannesson í sinni miklu upprunabók
m.a. að á geti verið áhersluforskeyti, t.d. í
orðum eins og ákafur, ágætur, álappalegur
og ámáttigur.8 Mætti ekki vel hugsa sér að
í nafngiftinni Áleifr (Ólafur) fælist hug-
myndin eða óskin um langt og ríkulegt líf?
Ekki er hlaupið að því að halda í sundur
gerðunum Álöf og Ólöf á öldum áður, en í
manntalinu 1703 er svo greint að 519 heiti
ÓIöf(sjá töflu), en sex eru taldar heita Álöf,
þar af tvær í Árnessýslu, þrár í Borgarfirði
og ein í Gullbringu og Kjós. Einmitt á þessu
svæði hélst gerðin Alöf lengst.
Árið 1801 voru þær fjórar á öllu landinu,
þijár þeirra í Árnessýslu. 9 Það sem eftir
var aldarinnar, hélst nafnið aðeins í Árnes-
sýslu (tvær 1845 og 55). Síðan finn ég
engin dæmi.
Asgautur er fornt, miklu algengara í
Noregi en á íslandi. Nafninu bregður fyrir
í Landnámu, og í Flóa er bærinn Ágauts-
staðir. Ásgauts- nafn lifði lengst á sömu slóð-
um og Alfur. Enginn er í Sturlungu, en
1703 voru tveir í Árnessýslu og þrír í Gull-
bringu og Kjós.
Nafnið dó út snemma á 19. öld og fæ
ég ekki séð að það hafi verið endurnýjað.
Gautur er hvort tveggja, maður frá Gaut-
landi og Óðinsheiti. Gaut, t.d. í Gautelfur á
að vera skylt sögninni að gjóta, hvernig sem
þeim merkingartengslum er háttað.
Benteinn er fornt heiti bæði í Noregi og
á íslandi, en mjög snemma tekur að gæta
breytingarinnar yfir í Beinteinn. Ben er
sár, og benteinn væri góð kenning fyrir
vopn. Ætli hermennskuhugmynd liggi ekki
í nafninu?
Árið 1703 eru þrír íslendingar skráðir
undir nafninu Beinteinn og allir í Árnes-
sjislu. Árið 1801 eru þeir fimm, þrír þeirra
Árnesingar. Síðan fækkaði, og hafa Bein-
teinar verið innan við fimm í öllum aðal-
manntölum síðan 1801.
Bryngerður, „hin brynjaða verndarvætt-
ur“, er fornt, bæði sem heiti lifandi kvenna
og í skáldskap. Nafninu bregður fyrir í
Landnámu, en ekki í Sturlungu.
Fimm af tólf Bryngerðum á íslandi 1703
voru í Árnessýslu. Síðan fækkaði mjög, svo
að nafnið hefur rétt aðeins hjarað. í þjóð-
skrá 1982 eru tvær Bryngerðar, og það ár
var reyndar ein mær skírð svo.
Danhildur. Óvíst er hve þessi samsetning
er gömul. Því er ekki ljóst hvort fyrri hlut-
inn er sama og í þjóðarheitinu Danir eða
hvort þar er komið hebreska orðið dan =
dómari. Hebreska nafnið Daníel var nefni-
lega tekið hér upp þegar á 15. öld og enn
fyrr í Noregi. Ég hef ekki eldra dæmi um
Danhildi en frá árinu 1703. Þær voru þá
fjórar, og helmingur þeirra í Árnessýslu.
Var nafnið síðan helst að finna þar í sýslu,
t.d. fimm af átta 1801. Síðan hefur nafnið
átt lítilli hylli að fagna og sýnist alveg við
að deyja út.
Dís, „æðri kvenleg vera eða goðvera“,
var afar sjaldgæft kvenmannsnafn, eitt
fomt dæmi á íslandi, en sést fremur í norsk-
um heimildum. Sex konur báru j)ó þetta
nafn á íslandi 1703, tvær þeirra Árnesing-
ar. Þá voru einsatkvæðis kvenmannsnöfn
ærið fá: Björg, Dís, Gró, Hlíf og Ósk.
Á 18. öld dó nafnið Dís út, en hefur kvikn-
að til nýs lífs á okkar tímum, engin var þó
enn 1910. Það er ekki fyrr en í stutt-
nefnablgju síðustu áratuga, að það hefst
upp að marki, skírðar 11 árið 1982 og 13
þremur árum síðar.
Elka er sjaldgæft nafn hérlendis, en þeim
mun tíðara með Þjóðveijum (Elke), og nú
tískunafn þar í landi, segja bækur. Á þess-
ari öld var fræg í Þýskalandi kvikmyndaleik-
konan Elke Sommer.
Svo telja Þjóðveijar að Elke sé frisneskt
gælunafn, áður Alke, orðið til úr Adelheid
sem við höfum lagað tii og gert úr Aðalheið-
ur.
Ein var Elka á íslandi 1703 Halldórsdótt-
ir, 15 ára, dóttir bónda á Mjóanesi í Þing-
vallasveit. Enn var ein 1801, einnig í Árnes-
sýslu, Elka Sæmundsdóttir, 52 ára, í Skóg-
arnesi í sömu sveit. Nafnið færðist svo til
Borgarfyarðar og lifði þar naumlega fram á
okkar öld. Það lifir enn, og útlendar Elkur
hafa flust hingað til lands.
Þess má geta að til var Elika á íslandi
1703, og þar sést þýska smækkunarending-
in betur. Elika Þorgeirsdóttir var 44 ára
vinnukona í Helliskoti í Kjósarsýslu.
Emma er líka þýskt, gamalt gæiunafn
af t.d. Ermgard („Jörmungerður" = „hin
mikla verndarvættur'j. Erma hefur breyst
í Emma, segja Þjóðveijar. Þeir hafa líka
kvenheitið Irmgard.
Emma varð snemma mikið nafn, einkum
með Norðmönnum. Emma Ríkharðsdóttir
frá Normandí varð drottning Aðalráðs ráð-
lausa (Ethelred the Unready) og síðan Knúts
ríka (11. öld). Fræg skáldsagnapersóna er
Emma Bovary hjá Gustave Flaubert (19.
öld), enda var hann frá Rúðuborg í Nor-
mandí (Rouen).
Ein var Emma á Islandi 1703 Jónsdóttir,
73 ára, ómagi á Bæjarhreppi í Árnessýslu.
Síðan deyr nafnið út hérlendis og birtist
ekki í aðalmanntali fyrr en 1910; eru þá
17. Hætt er við að þá geti Emma verið til
sem gælunafn af öðrum toga en fyrr var
greint, sbr. Emiliía. Árin 1921-50 fékk 31
mær Emmunafn á Islandi, og er nafnið vel
lifandi, skírðar svo t.d. fimm árið 1985.
Framhald.
1 Mannfjöldatölum í opinberum heimildum ber ekki
ævinlega saman upp á hár. M.a. koma þar prentvill-
ur til, og stundum tvítalning af vangá.
2 Sjá t.d. Ólaf Lárusson 1955.
3 Hefur failið niður í Ó.L. 1960.
* Gils Guðmundsson 1.9.
* Bjarni Einarsson: Bréf til höf.; sjá og
ísl. mál í Morgunblaðinu 1. júlí 1989.
6 Gísli Jónsson: Nöfn Húnvetninga.
‘ Islándisches etymologisches Wörterbuch, bls. 26.
5 Hafa fallið niður í Nafnalykli sr. B.M.
Höfundur er kennari á Akureyri.
SIGURÐUR INGÓLFSSON
Opið bréf
til borgar-
stjóra
Kærí Davíð
Mikli og mektugi stjórí
ogmannanna vinur og allt sem er dygðugt oggott.
Eg heilsa þér allur þó aðeins til hálfs ég tóri
og eigi varía grjón í minn litla pott.
Astæða þess að ég skrifa er svolítið skrýtin
og skammarlegt til þess að vita að ég ónáði þig,
en konan mín, blessunin, hún er svo önug og ýtin
og aldrei skilur hvað þú ert góður við mig.
Þannig er málið að mér var borgað um daginn
og mikið var ég glaður að fá þennan aur
og heilan dag var hálfur af næringu maginn,
ég hló og skríkti og lét eins og algjör gaur.
I vesturbænum á harnaheimili litlu
ég brosandi vinn því að hamingja mín er stór
og gleðst eins og barn af kossi eða lítilli kitlu
og kætist þó ég sé reyndar svolítið mjór.
En það er í lagi því borgin er falleg og fögur
og fengsæl með perlu í hlíðinni og ráðhús í tjörn
og þó að mín kona kíti ef við erum mögur
er krossinn svo lítill fyrir þín hamingjubörn.
í raun og veru er ég alls ekki að kvarta
en elsku konan mín lét mig skrifa þér bréf
þvísannaríega ertu blómiðsem borgin mun skarta
og borgin er Eden hvar ég er eitt hjákátlegt stef
og þig munu hallir og höfðingleg slotin kynna
í himnaríki er loksins þú þangað snýrð.
Svo bið égþess eins ogþú borgir mér svolítið minna
svo borgin mín rísi í glæsileik þínum og dýrð,
að öreigar dýrki þig áfram lon bæði og don,
þess óskar þinn vinur
Sigurður Ingólfsson.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
BJÖRK GUÐMUNDSDÓTTIR
Til þín
Ástarbréf um nætur
boðuðu hugsanir mínar
til þín.
Og þú brostir
til mín þessu fallega brosi
sem bræddi hjarta mitt.
En samt varstu farinn
þegar vekjarínn þinn
öskraði á mig.
Ég grét blautum tárum oní koddann þinn
borðaði kornfleksið þitt
og lagði af stað í skólann
út um dyrnar þínar.
Ég hugsaði um þig
meðan íslenskukennarinn talaði um geranda
og ég hugsaði um þig
meðan sögukennarinn talaði um stríð.
Og ég hugsaði um þig í strætó
og í baði og yfir fréttunum
og mig dreymdi um þig rósrauða drauma sem svifu
útum gluggann.
Og ennþá græt ég blautum tárum oní koddann þinn.
Ogennþá borða égkornfleksiðþittoghugsa umþigístrætó
en ég.held samt að þér sé alveg sama.
Ég renndi fingrunum í gegnum hár hans
og hugsaði um annað hár
fíngerðara, Ijósara.
Ég horfði r blá augu hans og hugsaði um önnur augu
dekkrí,
fallegri.
Ég kyssti varir hans og hugsaði um aðrar varír
mýkri.
Höfundur er 16 ára Akureyrarmær.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. ÁGÚST 1990 7