Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1991, Blaðsíða 3

LESBOK
M O R Q U N B L A O 8 I N.
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Ásgeir Smári er úr hópi ungu kynslóðarinnar í
myndlistinni. Hann sýnir nú verk sín í Gallerí
Borg. Myndir hans — og einnig sú sem birtist á
forsíðunni - sýna oftast borgarlandslag.
Pétur Gautur
er hin veika, viljalausa manneskja, segir Björn
Hemmer prófessor við Oslóarháskóla í grein um
Henrik Ibsen og verk hans, sem hófst í síðustu
Lesbók og lýkur hér. Þar fjallar höfundurirfn um
verk Ibsens á síðari hluta ævinnar, þar á meðal
Pétur Gaut, Brúðuheimilið og Sólnes byggingar-
meisstara.
Kehlsteinhaus
er einn fjölsóttastiferðamannastaður í Þýzka-
landi. Þetta er öðru nafni Arnarhreiður Hitlers i
2000 metra hæð ofan við Berchtesgaaden, sem
flokkurinn gaf Foringjanum í afmælisgjöf þegar
hann varð fimmtugur vorið 1939. Blaðamaður
Lesbókar hefur verið þar á ferðinni og segir frá
Kehlsteinhaus.
List
og auglýsingar hafa orðið nátengd fyrirbæri í
nútímanum. í Pompidou listamiðstöðinni í París
hefur staðið sýning, þar sem sýnt er framá áhrif
listar á auglýsingar allt frá því fyrir 100 árum.
Um þessa sýningu skrifar Laufey Helgadóttir, list-
fræðingur í París.
EGGERT ÓLAFSSON
íslandssæla
(brot)
Þegar líður gamla góa,
góðs er von um land og flóa,
vorið bræðir vetrar snjóa;
verpa fuglar einheijans
út um sveitir ísalands;
ungum leggur eins hún tóa
úr því fer að hlýna;
enga langar út um heim að blína.
Tjaldar syngja’ um tún og móa,
tildrar stelkur, gaukur, lóa,
endar hörkur hljóðið spóa,
hreiðrin byggir þessi fans
út um sveitir ísalands;
æðarfuglinn angra kjóar,
eru þeir að hvína;
enga langar út um heim að blína
Sæt og fögur grösin gróa,
gleðja kindur, naut ogjóa,
engjar, tún og auðnir glóa
eftir boði skaparans,
út um sveitir ísalands;
að stekkjar-fénu stúlkur hóa
og stökkva’ úr því við kvína;
enga langar út um heim að blína.
Eggert Ólafsson, f. 1726, d. 1768, var frá Skáleyjum á Breiða-
firði. Hann lagði stund á heimspeki og síðan á náttúruvísindi,
málfræði og fornfræði við Hafnarháskóla. fslandslýsingin, sem
hann ritaði ásamt Bjarna Pálssyni, er höfuðverk hans. Éggert
varð varalögmaður sunnan og austan 1767 en fórst ári síðar i
illviðri á Breiðafirði.
B
B
Eru nöfn leið?
Nomina sunt odiosa,
sögðu Rómverjar, nöfn
eru leið, við nefnum
engin nöfn. Þegar róg-
berar og baktjalda-
makkarar voru við iðju
sína í skúmaskotum
gættu þeir þess ávallt
að segja mátulega mikið til að öllum gæti
skilist við hvern væri átt, en ef spurt var
hreint út: Hver er maðurinn? var jafnan
svarað: Nöfn eru leið, við nefnum engin
nöfn. Sama giiti um heimildamennina. Ef
spurt var: Hver er að segja þetta, eftir hveij-
um er þetta haft? fékkst alltaf saman svar-
ið: Nöfn eru leið, ólyginn sagði mér, en
berðu mig ekki fyrir því.
Allt er þetta að sjálfsögðu í fullu gildi
enn. Menn nefna ekki nöfn til að firra sig
óþægindum, eða til að forðast málssókn,
mörkin milli uppljóstrana og rógburðar
verða þess vegna ekki skýr. Og eins er um
heimildamenn fjölmiðla: Nafnleynd þeirra
er mikilvæg til að auðvelda uppljóstranir,
en kerfið er vandmeðfarið, í skjóli þess geta
slúðrarar logið æruna af saklausu fólki.
En annars eru nöfn alls ekki leið. Þvert
á móti. Sumir halda því til dæmis fram að
ekkert sé fólki í raun kærara en nafnið serh
það ber. Mér hefur verið sagt að á námskeið-
um, kenndum við Dale heitinn Carnegie, sem
fjalla um vinsældir og áhrif og hvernig
maður geti öðlast þessa eftirsóttu eiginleika
sé nemum innprentað að taka jafnan vel
eftir nafni viðmælanda síns og tönnlast
síðan stanslaust á því meðan fórnarlambið
staldrar við. Engin.músík láti ljúfar í eyrum
viðmælandans og sé þessu fylgt nógu dyggi-
lega eftir verði hann ljúfur og spakur og
éti úr lófa manns þannig að sannlega megi
segja að maður hafi í senn öðlast vinsældir
hjá honum og haft á hann áhrif. Ég er
ekki frá því að nokkuð sé til í þessu hjá
Dale. Fyrir fáeinum misserum bjó ég ár-
langt í Bretlandi, en þar er nafnaklifun sem
þessi landlæg og þykir sjálfsögð kurteisi.
Innfæddir lögðu mikið á sig til að læra
nafnið mitt og ávarpa mig með því, þó ekki
væri verið að segja annað en góðan daginn.
Nú finn ég að mér þykir vænt um þetta
fólk og það hefur haft áhrif á mig. Skyldi
þetta ekki vera ástæðan?
Islendingar tönnlast alla jafna ekki á
svona nöfnum í ávarpi, en engu að síður
hafa nöfnin alltaf verið mikilvæg á íslandi,
þessu gósenlandi persónufræðanna. Hver
er maðurinn? Það hefur alltaf þótt nauðsyn-
legt að fá svar við því. Og þegar sögur eru
sagðar er það sáluhjálparatriði að geta kveð-
ið eitthvað skýrar að orði en „Það var einu
sinni kerling sem ...“ eða „og svo var það
karlinn sem“. Ólíkt er það miklu fullkomn-
ari sögumennska að geta tilgreint persón-
urnar með nafni og heimilisfangi og helst
ættfært þær. Þannig verður allt miklu trú-
verðugra, hvort sem það er satt eða ekki.
Ekki er því furða að löggjöf skuli þurfa
um nöfn. Frumvarp til laga um mannanöfn
er nú einhvers staðar sem bögglað roð fyr-
ir bijósti Alþingis og mun meiningin að
þessi nýju lög eigi að koma í stað úreltra
. og fótumtroðinna laga nr. 54/1925 um
mannanöfn. En reyndar er alls ekki víst að
þessi nýju lög komist í gegnum þingið.
Áður hefur verið reynt að fá ný nafnalög
samþykkt 1955, 1971 og 1981, en aldrei
tekist, að því er sagt er vegna ágreinings
um ættarnöfn. Fróðlegt verður að sjá hvern-
ig þessu frumnvarpi sem nú liggur fyrir,
reiðir af.
Margir telja það nefnilega afar brýnt að
lögbrotum linni, einkum hvað varðar 'rang-
legá beygð nöfn, erlend nöfn og ólögleg
ættarnöfn. Þeir sem bölsýnastir eru þykjast
sjá fram á, að annað hvert sveinbarn á ís-
landi muni innan tuttugu ára heita Harald
C. Gaulbæron, eða eitthvað enn ömurlegra,
ef Alþingi tekur ekki rösklega í taumana.
Málverndunarmenn sjá sem sagt vá fyrir
dyrum, þeir heimta til dæmis löggilta nafná-
skrá, sem yrði þá væntanlega einskonar
jákvæð spegilmynd ónefnaskrárinnar sem
sagt er að prestar hafi í fórum sínum. Ein-
hverntíma sá ég ónefnaskrá sem unnin var
upp úr þjóðskránni og var það mikill
skemmtilestur, en um leið nokkuð átakan-
legt að hugsa til vesalinganna sem þurftu
að burðast með þessi nöfn. Og satt að segja
varð mér þá hugsað til kenningar Carneg-
ies, hvort hún gildi líka þegar ónefnin eru
annars vegar. („Segðu mér Lofthæna,
hvernig er að heita Lofthæna, Lofthæna?“
Er líklegt að maður yrði vinsæll hjá henni
Lofthænu ef maður ávarpaði hana þannig
í sífellu?)
Hvað sem því líður, þá er það staðreynd
að ef maður ætlar að koma höggi á andstæð-
ing sinn þá notar maður ekki nafnið hans
heldur kallar hann einhveiju sem hann heit-
ir ekki, það er að segja uppnefnir hann eða
ljær honum viðurnefni og ætlast til að
fhann bregðist reiður við. En því er þó ekki
að leyna að uppnefni eiga nú erfitt uppdrátt-
ar, að minnsta kosti á opinberum vett-
vangi. Það þykir ekki fínt lengur að upp-
nefna menn á prenti. Fyrr á þessari öld
þótti það alveg sjálfsagt í stjórnmálabarátt-
unni. En nú hefur þessi um margt þjóðlegi
siður látið svo undan síga, að spurning hlýt-
ur það að vera hvort ekki er tímabært að
einhver skeleggur þingmaður flytji frum-
varp til laga um uppnefni.
Eitt afbrigði uppnefna vil ég þó minnast
á, sem enn er við lýði, einkum þegar pólitík-
usar eiga í hlut: Ef menn eru svo óheppnir
að bera sérkennilegt millinafn geta and-
stæðingar dregið það fram í dagsljósið. Sig-
fús heitinn Sigurhjartarson, fýrrum ritstjóri
Þjóðviljans og alþingismaður fyrir Sósíal-
istaflokkinn, varð fyrir því að Morgunblaðs-
menn uppgötvuðu að hann hét líka því sára-
sjaldgæfa nafni Annes og nefndu hann svo
aldrei annað en Sigfús Annes og linnti þeim
ofsóknum ekki fyrr en Sigfús sneri vörn í
sókn með því að skrá sig í blaðhaus Þjóð-
viljans sem Sigfús A. Sigurhjartarson. Þá
var ekkert sniðugt lengur að kalla hann
Annes.
Hið sama fékk reyndar hugsjónamaður,
Hannes H. Gissurarson, að reyna nokkrum
áratugum síðar. Andstæðingar hans á Þjóð-
viljanum fundu út úr því að millistafurinn
H. táknaði Hólmsteinn og þóttust þar aldeil-
is hafa fundið gott barefli á kauða. En líkt
og Sigfús forðum sló hann vopnið úr hönd-
um andstæðinganna með því að gangast
stoltur við nafninu.
Enn eitt afbrigði uppnefna hef ég þóst
verða var við í stjórnmálabaráttunni: Ef
ráðamaður heitir tveimur skírnarnöfnum og
brúkar ævinlega bæði nöfnin, má ná sér
rækilega niðri á honum með því að sleppa
seinna nafninu. Þegar fyrrnefndur Hannes
Hólmsteinn Gissurarson ætlar í skrifum
sínum til dæmis að koma þungu höggi á
Ólaf Ragnar Grímsson þá grípur hann
gjarna til þess ráðs að kalla hann aðeins
Olaf Grímsson.
Svona geta nöfn líka verið skemmtileg
þó þau séu leið.
ÞÓRARINN ELDJÁRN
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MARZ1991 3