Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1991, Blaðsíða 6

Leikskáldið Henrik Ibsen - Síðari hluti
Pétur Gautur
er hin veika,
viljalausa
manneskja
I„Brúðuheimilinu“ má sjá mynstrið sem varð gegnum-
gangandi í verkunum sem á eftir fóru, á tímabilinu
þar sem hann stundaði hið svokallaða „gagnrýna
raunsæi“. Það er einstaklingurinn sem kemst í and-
stöðu við meirihlutann, við kúgandi vald samfélags-
„Pétur Gautur markar
upphaf leikritunar um
hugarheim nútíma-
mannsins,“ segir brezki
leikhúsfræðingurinn
Ronald Gaskell, og enn-
fremur: „Ef hægt væri að
segja að súrrealismi og
expressjónismi í leikhús-
inu ættu eina og sömu
uppsprettu, þá væri það
áreiðanlega Pétur Gaut>
ur.“
Eftir BJÖRN HEMMER
Sólnes byggingameistari: Robert Past-
ene í hlutverki Sólness í Minneapolis
1968.
ins. Nóra orðar þetta þannig: Ég verð að
komast að því hvort hefur rétt fyrir sér,
samfélagið eða ég.“ Eins og áður er nefnt,
er það einstaklingurinn sem brýst út úr hefð-
bundnum hugsunarhætti — og þar með hefj-
ast átökin. A tímabili kringum 1880 virðist
sem Ibsen hafi litið tiltölulega björtum aug-
um á möguleika einstaklingsins til að vinna
sigur af eigin rammleik. Þó að framtíð Nóru
sé að öllu leyti heldur óörugg, ætlar hún að
leita að frelsi og sjálfstæði þegar hún leggur
af stað út í heiminn og hún virðist eiga raun-
verulega möguleika á að öðlast hvort
tveggja. Trúlega má saka Ibsen um að taka
hér einum of létt á þeim vandamálum sem
fráskilin, eignalaus kona hefði raunverulega
staðið andspænis á þeim tíma. En það er
hið siðferðilega vandamál sem hann hefur
verið upptekinn af sem skáld, ekki praktísk
og efnahagsleg úrlausnarefni.
Undarlegur Sigur
Þrátt fyrir það að Nóra eigi ef til vill frem-
ur óvissa möguleika í framtíðinni, hafa kon-
ur í fjölmörgum löndum getað samsamað
sig hepni í baráttu sinni fyrir frelsi og jafn-
rétti. I þeim skilningi er hún sennilega „al-
þjóðlegasta" persóna Ibsens. Samt sem áður
er þetta undarlegur sigur. Borgaralegir
áhorfendur hafa tekið fagnandi á móti konu
sem yfirgefur mann og börn og segir þar
með skilið við þá stofnun sem ber uppi hið
borgaralega samfélag: Fjölskylduna!
En þetta átti eftir að verða grunnurinn
að alþjóðafrægð Ibsen. Á leiksviðinu dró
hann djúpstæða splundrun og aðkallandi
vandamál borgaralegu fjölskyldunnar fram
í sviðsljósið. A yfirborðinu gátu fjölskyldur
borgaranna litið út fyrir að vera féiagslega
vel heppnaðar — og þar með ímynd heil-
brigðs og trausts samfélags. En með því að
opna dyrnar að einkaherbergjunum, leyni-
herbergjunum á hinu borgaralega heimili
leikgerir Ibsen dulin átök í samfélaginu.
Hann sýnir það sem getur leynst á bak við
glæsilegar framhliðar, þ.e. tvöfalt siðgæði,
ófrelsi, svik og vélabrögð. Og stöðugt örygg-
isleysi. Það voru þessar hliðar hins borgara-
lega lífs sem menn áttu helst ekki að nefna
opinberlega, eins og séra Manders sem vildi
að frú Alving þegði um lestur sinn og annað
sem ógnaði heimilislífínu á Rósavöllum
(„Afturgöngur"). Á sama hátt þrýsta fulltrú-
ar samfélagsins í „Rosmersholm" á Rosmer
til að fá hann til að þegja um að hann —
presturinn — hafi yfírgefið hina kristnu trú.
En Ibsen þagði ekki — og leikrit hans
urðu þar af leiðandi til að varpa skýru ljósi
á fyrirbæri í samtíma hans. Hann raskaði
ró borgarastéttarinnar með því að minna á
að hún hafði sjálf komist í valdastöðu sína
í samfélaginu af því að húri barðist fyrir
allt öðrum hugsjónum en friði, reglu og
kyrrstöðu. Borgarastéttin hafði sjálf svikið
hugsjónir sínar um frelsi, jafnrétti og
bræðralag — og hafði, einkum eftir 1848,
orðið málsvari ríkjandi skipulags. En, eins
og kunnugt er, var líka til fijálslynd and-
staða innan borgarastéttarinnar og Ibsen
aðhylltist hana ljóst og leynt í fyrstu sam-
tímaleikritum sínum. Það var þessi frelsis-
Norski myndhöggvarinn Nils Aas vinnur við að fullgera höggmynd sína af Ibs-
en, sem sett var upp til heiðurs leikskáldinu 1981.
og framfarahreyfing sem hann taldi vera
hinn raunverulega evrópska skoðanagrund-
völl. Þegar árið 1870, hafði hann skrifað
danska gagnrýnandanum Georg Brandes og
sagt að nauðsynlegt væri að hverfa aftur
að hugsjónunum frá hinni miklu frönsku
byltingu: frelsi, jafnrétti og bræðralagi.
Hugtökin urðu að fá nýtt innihald í sam-
ræmi við þarfir tímans, sagði hann. Og árið
1875 skrifaði hann — sömuleiðis til Brandes:
Hvers vegna eruð Þér, og við hinir sem
aðhyllumst hinn evrópska skoðanagrundvöll,
svo einangraðir á heimaslóðum?
Eftir því sem Ibsen varð eldri varð það
honum smám saman erfiðara að sætta sig
við sum af einkennum fijálsræðishyggjunnar
sem lagði afar mikla áherslu á eindreginn
rétt einstaklingsins til að þroska sjálfan sig
og vildi gera á róttækan hátt upp við reglur
og gildi fortíðarinnar. I Rosmersholm sýnir
hann þá hættu sem getur fylgt róttækni sem
byggist alfarið á einstaklingsbundnum sið-
ferðisgildum. Það er greinilegt að það skipt-
ir Ibsen miklu máli að evrópsk menning
byggist á kristnum siðferðishefðum. Skáldið
virðist á þeirri skoðun að maður verði að
byggja áfram á þeim þó að maður hafi geng-
ið af kristinni trú. Trúlega er það þetta sem
rennur upp fyrir Rebekku West.
Um leið er þetta leikrit, á sama hátt og
„Afturgöngurnar", sársaukafullt uppgjör við
gleðileysið sjálft, óhamingjuna á heimilum
þar sem kristnar og borgaralegar hefðir
hafa kúgað fólk. Þó bæði verkin séu þung-
lyndisleg búa þau yfir hlýju og vörn fyrir
hamingju og lífsgleði, gegn upphafningu
hins borgaralega samfélags á skyldum, lög-
um og reglu.
Það var sem sé á áttunda áratug nítjándu
aldarinnar sem Ibsen byijaði að hallast að
„evrópskum" sjónarmiðum sínum. Og þó að
hann byggi erlendis, valdi hann stöðugt
norskt umhverfi sem leiksvið samtímaleikrita
sinna. Oftast erum við stödd í litlu norsku
sjávarþorpi, þorpi á borð við þau sem Ibsen
þekkti vel frá bernsku sinni í Skien og æsku
í Grimstad. Æskuumhverfi Ibsens hefur trú-
lega gefið honum sérdeilis hvasst auga fyrir
félagslegum og skoðanalegum andstæðum.
I litlum samfélögum eins og dæmigerðum,
norskum sjávarþorpum verða félagslegar
formgerðir og skoðanaágreiningur manna á
millum mun greinilegri en í stærri samfélög-
um. Það var í þessum smásamfélögum sem
Ibsen átti sína fyrstu og sársaukafyllstu
reynslu. Hann hafði séð hvernig siðvenjur,
hefðir og reglur gátu orðið að neikvæðri
stjórnun á einstaklingnum og skapað
hræðslu og ótta gagnvart eðlilegri lífsnautn
og gleði. Þetta eru „afturgöngurnar" og
umhverfi þeirra eins og frú Alving upplifir
það. Það gerir mennina „ljósfælna" segir
hún.
Og það var einmitt í þessu umhverfi sem
Ibsen lagði grundvöll í æsku að skáldskap
sínum og síðar heimsfrægð. í þröngsýnu,
norsku umhverfí tókst hann á við að skapa
nýja, norska leiklist sem höfundur og leik-
hússmaður. Hann byijar starf sitt á þjóðleg-
um vettvangi. Um leið beindi hann sjónum
sínum frá fyrstu stund út fyrir landsteinana,
út til evrópskrar leikhússhefðar
ReynsluárIbsens
Ef tekið er mið af leikhússögunni má segja
að Ibsen þrói frá því snemma á sjötta ára-
tug nítjándu aldarinnar hefðir sem hann
sækir til tveggja mjög ólíkra höfunda: Frakk-
ans Eugéne Scribe (1791-1861) ogÞjóðveij-
ans Friedrichs Hebbels (1813-63). Á yngri
árum vann Ibsen í 11 ár daglega í leikhús-
inu og varð þess vegna að fylgjast grannt
með því sem gerðist í evrópskri leiklist.
Hann vann við að lesa og æfa ný verk og
var um leið skyldugur til að skrifa sjálfur
fyrir leikhúsið.
Hann gat lært af Seribé hvernig ætti að
byggja leikrit upp í rökrétta rás atriða. Af
Hebbel gat hann lært hvernig leikrit gátu
byggst á því sem var efst á baugi, díalektík
lífsins sjálfs, svo að þau höfðuðu til sam-
tímans. Brautryðjandavinna Hebbels fólst í
því að hann færði hugmyndaleg átök sam-
tíðarinnar inn í leikhúsið og bjó til „vanda-
málaleikrit" sem voru á undan sínum tíma.
Hann sýndi líka hvernig endurlitsaðferð
gömlu grísku leikritanna var enn í fullu gildi
fyrir nútímaleikritaskáld.
Ibsen var sem sagt lengi og samfellt í
nánum tengslum við sviðslistina. Hann var
í sex ár við leikhúsið í Bergen (1851-57)
og næstu fjögur til fimm ár við leikhúsið í
Kristianíu (1857-62) og það var harður