Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1991, Blaðsíða 7

Brúðuheimili Ibsens á sviði íKína. Leik-
koimn Chi Shu-ping er hér í hlutverki
Noru.
— andstæða Brands. Og það er einmitt í
lýsingu Ibsens á „upplausn“ persónuleikans
í hinum mismunandi hlutverkum, sem sum-
ir leikhússögufræðingar hafa séð forboða
nútímalegra persónulýsinga. Breski leik-
hússfræðingurinn Ronald Gaskell orðar
þetta þannig: „Pétur Gautur markar upphaf
leikritunar um hugarheim nútímamanns-
ins,“ og hann heldur áfram: „Ef hægt væri
að segja að súrrealismi og expressjónismi í
leikhúsinu ættu eina og sömu uppsprettu,
þá væri það áreiðanlega Pétur Gautur.“
Þannig er hægt að skoða þetta gamla
Ibsenleikrit sem miðlægt í leikhússögunni —
þó það sé svo norskt og svo rómantískt og
þó að það sé ekki skrifað fyrir leiksvið. A
seinni tímum hefur einmitt „Pétur Gautur"
sýnt að það er stöðugt hægt að upplifa Ib-
sen sem lifandi og tímabæran höfund. Það
eru þannig ekki aðeins samtímaleikrit hans,
sem hafa gert hann einn af risunum í leik-
hússögunni. Þó eru það trúlega þau leikrit
sem hinn þekkti sænski leikhússfræðingur
Martin Lamm hefur i huga þegar hann segir:
Ibsenleikritið er Róm nútímaleikritunar:
allar leiðir liggja þangað og þaðan.
☆ ☆ ☆
Þó að Ibsen fjarlægðist hið norska upp-
haf sitt á áttunda áratug nítjándu aldar og
gerðist „Evrópubúi" var hann samt sem
áður, eins og áður hefur vérið sagt, undir
miklum áhrifum af bakgrunni sínum,
landinu sem hann yfirgaf árið 1864 og sneri
ekki aftur til fyrr en hann var orðinn aldrað-
ur og mjög frægur. Það var ekki auðvelt
fyrir hann að snúa heim. Hin mörgu ár í
útlegð og langvinn baráttan fyrir skilningi
höfðu greinilega sett sín spor. Á tímabilinu
þar sem hann batt enda á skriftirnar, sagði
hann að hann fyndi í raun til litillar gleði
yfir þeim ævintýraferli sem hann hefði skap-
að sér. Honum fannst hann án átthaga —
jafnvel í landinu þar sem hann fæddist.
Spennan í Ibsen á milli hins norska og
hins útlenda (áhrifanna frá frjálslegri menn-
inguj hefur trúlega mótað hann meira en
nokkuð annað sem manneskju og skáld.
Stöðu sinnar vegna var hann ekki háður
því sem hann kallaði: „hin miklu, fijálsu
menningarsamskipti“, og það gaf honum
skýrt og vægðarlaust sjónarhom ijarlægð-
arinnar. Og frelsi. En um leið hefur hið
norska í honum skapað óslökkvandi þrá
eftir fijálsara og hamingjusamara lífi. Það
er þetta, sem er sólarþráin í skáldheimi
þessa alvarlega skálds. Hann afneitaði aldr-
ei hinu norska eðli sínu. Hann sagði við
þýskan vin sinn, þegar líf hans nálgaðist
endalokin: „Sá sem vill skilja mig til fulln-
ustu verður að þekkja Noreg. Hin stór-
brotna, en stranga náttúra sem umlykur
fólkið þarna uppi í norðrinu, hið einmana-
lega, einangraða líf — bæirnir liggja oft
mílur vega frá hver öðrum — þvinga þá til
að kæra sig ekki um annað fólk, heldur
hugsa bara um sig og sitt. Því verða þeir
innhverfir og alvarlegir, þeir bijóta heilann
og efast — og oft missa þeir kjarkinn. Heima
hjá okkur er annar hver maður heimspeking-
ur! Að auki eru hinir löngu, dimmu vetur
þar sem dimm þokan leggst yfir húsin —
ó, hve þeir þrá sólina!“
Þýðandi Dagný Kristjánsdóttir.
Höfundur er prófessor við Oslóarháskóla.
Pétur Gautur í glæsiiegri uppfærslu í
Brúðuheimilið:
Liv Ullmann í
hlutverki Noru
í Det Norske
Teatret, 1974.
skóli. En það gaf honum skarpa sýn á það
hvað gengi og gengi ekki innan leikhússins.
Hann var í námsferð'í Kaupmannahöfn
og Dresden árið 1852 þegar hann komst
yfir verk um leiklist sem var nýútkomið í
Þýskalandi. Það var „Das moderne Drama“
eftir Herman Hettner (1851). Þessi stefnu-
skrá fyrir hin nýju og nútímalegu leikverk
mörkuðu djúp spor í þróun Ibsens sem leik-
ritaskálds. Hjá Hettner er líka að sjá mikil-
væg áhrif frá Scribe og Hebbel, ásamt brenn-
andi áhuga fyrir Shakespeare. Ibsen lærði
líka mikið af öðrum frásagnarmeisturum,
fyrst og fremst Schiller og Dönunum tveim-
ur: Adam Oehlenschláger (1799-1850) og
Johan Ludvig Heiberg (1791-1860).
Námstími Ibsens var langur — um það
bil 15 ár — í leikhússvinnu sem hann seinna
lýsti þannig: „Það var endurtekið, daglegt
fósturlát." Hann varð að framleiða og það
hratt, og það leiddi til nokkurra óstyrkra
tilrauna innan ýmissa stíltegunda. Hann
upplifði nokkra minni háttar sigra sem lista-
maður, en mun fleiri ósigra. Þau voru fá sem
trúðu því að hann hefði nokkrar forsendur
til annars en að verða miðlungs leikskáld
og tækifærisskáld.
Þrátt fyrir allt þetta fálmandi óöryggi er
það marksækinn, ungur höfundur sem við
hittum fyrir á þessum árum. Markmiðið er
þjóðlegt, í húð og hár, stefna hans og vinar
hans og starfsbróður, Bjönistjerne Björnsson
(1832-1910), fór saman. Árið 1859 stofnuðu
þeir Norska félagið, miðstöð fyrir norska
list og menningu. Ibsen hafði sérstakan
áhuga á því hvað ieikhúsið gæti lagt af
mörkum í leit hinnar ungu, norsku þjóðar
að eigin sjálfsmynd. Hann sótti gjarna efni
sitt í miðaldasögu Noregs í þessu þjóðemis-
lega uppbyggingarstarfi og honum tekst
best upp sem leikskáldi þar. Þetta má glöggt
i, 1971.
sjá í „Konungsefnunum" frá 1863, verki sem
skrifað er í lok hins langa námstíma Ibsens.
Leikritið gerist á þrettándu öld í Noregi,
tímabili sem einkenndist af eyðileggjandi
innra stríði í landinu. En viðhorf Ibsens
mótast líka af Noregi sjöunda áratugar
nítjándu aldarinnar, þegar hann lætur kon-
unginn Hákon Hákonarson bera fram háleit-
ar hugmyndir sínar um þjóðareiningu:
Noregur var eitt ríki, það skal verða ein
þjóð. (...) allir skulu vera eitt eftir þetta
og vita með sjálfum sér að þeir eru eitt.
Með „Konungsefnunum" sló Ibsen í gegn,
samt varð hann enn að bíða nokkur ár áður
en hann hlaut viðurkenningu sem einn af
merkustu höfundum þjóðarinnar. Það gerðist
fyrst árið 1866 þegar hann sendi „Brand“
frá sér. „Konungsefnin" tákna endalok hins
nána sambands hans við norskt leikhús. Þau
urðu líka kveðjusýning hans í þeim skilningi
að nú hóf hann sitt langa útlegðartímabil.
Næstu ár sneri hann sér fyrst og fremst frá
leikhúsinu og leitaði uppi lesandi áhorfendur.
Hugmyndaleikritin Miklu
Stóru lestrarleikritin tvö, „Brandur"
(1866) og „Pétur Gautur“(1867), áttu bæði
rætur sínar að rekja til hinnar erfiðu afstöðu
Ibsens til föðurlands síns. Stjómfnálaþróunin
1864 hafði það í för með sér að hann missti
bjartsýna trú sína á framtíðarmöguleika
þjóðarinnar, já, hann byrjaði meira að segja
að efast um að landsmenn hans hefðu rétt-
ar, sögulegar forsendur til að geta orðið sjálf-
stæð þjóð.
Ýmislegt, sem hann hafði áður fjallað um
sem vandamál tengd sjálfsmynd þjóðarinn-
ar, varð nú í hans augum að spurningu um
persónulega eindrægni einstaklingsins. Það
var ekki lengur nóg að vísa til sögulegrár
gullaldar og sýna samhengið í lífi þjóðarinn-
ar. Ibsen snýr nú baki við sögunni og snýr
sér að því sem hann túlkaði sem höfuðvanda-
mál samtímans: Þjóð getur aðeins hafið sig
upp í menningarlegum skilningi með stöðugu
viljaátaki hvers og eins. „Brandur" er fyrst
og fremst leikrit um að einstaklingurinn
verður að fylgja vegi viljans til að verða að
sannri manneskju. Það er líka eina leiðin til
raunverulegs frelsis — fyrir einstaklinginn
og þar með heildina.
í tvíburaverkunum „Brandi" og „Pétri
Gaut“, sem eru afar ólík, eru persónuleika-
vandamál í forgrunni allan tímann. Ibsen
setur á svið átök á milli þess að leika hin
ólíku hlutverk sín af fullkominni hentistefnu
— og þess að skuldbinda sig krefjandi
lífsverki. í „Pétri Gaut“ hefur skáldið skrifað
atriði sem dregur þessi átök snilldarlega
fram. Það er þegar hinn aldraði Pétur Gaut-
ur er þvingaður til sjálfsuppgjörs — á leið-
inni heim til hins norska upphafs síns. Hann
er byrjaður að horfast í augu við sjálfan sig
og líf sitt og í umræddu atriði tekur hann
lauk upp af akrinum. Um leið og hann lítur
aftur yfir líf sitt sem hefur verið kastað á
glæ, byijar hann að fletta hveiju laginu á
fætur öðru utan af lauknum. Hvert lag stend-
ur fyrir hin ólíku hlutverk sem hann hefur
leikið. En kjarna finnur hann engan. Hann
verður að horfast í augu við að hann er
orðinn „enginn“ og að hann hefur ekkert
„sjálf“.
♦
Hverfur þá sálin svo hróplega snauð
heim, inn í myrkrin köld og auð'!
Indæla jörð, þú mátt ekki reiðast;
til einskis hef jeg traðkað þín blóm.
Guðlega sól, þú (jetst geislana eyðast '
gagnslaust á húsin mín, þau voru tóm.
(Þýð. Einar Benediktsson, 1922.)
Pétur er hin veika, viljalausa manneskja
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MARZ1991 7