Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1991, Blaðsíða 8

Sundursprengd hraðbrautarbrú í Þýzkalandi.
Leyfarnar af húsi Hitlers í Berchtesgaden.
sem og í öðrum útrýmingarbúðum, með
uppstillingum og myndum kemst aldrei svo
nálægt raunveruleikanum að tilganginum,
þ.e. að vekja fólk til umhugsunar, verði
fyllilega náð.
Við gátum ekki stillt okkur um að falla
fyrir freistingunni að vera viðstaddir réttar-
höldin í Núrnberg þótt það væri víðsfjarri
ferðaáætlun okkar. Á leiðinni til dómshúss-
ins stöðvaði bandarískur herlögreglumaður
okkur og vildi sjá vegabréfin okkar. Við
höfðum ekki hugmynd um að það þyrfti
sérstakt leyfi til þess að aka veginn sem lá
að byggingunni. Við urðum auðvitað að
snúa við en þá datt okkur allt í einu í hug
að við höfðum á meðan við dvöldumst í
Prag fengið boðskort frá tékkneskum hers-
höfðingja sem hafði skrifstofu í húsinu sem
réttað var í. Hann hafði hvatt okkur til að
heilsa upp á sig ef við ættum leið fram hjá
Núrnberg. Við lögðum dálítinn krók á leið
okkar til þess að komast inn á hinn for-
boðna veg úr gagnstæðri átt. Þegar við
vorum svo stöðvaðir aftur af herlögreglu-
manni sýndum við boðskortið. Okkur var
þegar í stað fylgt beinustu leið að bygging-
unni þar sem réttarhöldin fóru fram. Þenn-
an dag héldu Englendingar uppi öryggis-
vörslu í byggingunni. Á jarðhæðinni sat liðs-
foringi sem með fremur höstum rómi bað
okkur að sýna öll skilríki okkar. Hann varð
undrandi þegar hann sá allan þann ijölda
ýmiss konar opinberra skjala, sem við höfð-
um meðferðis, og flýtti sér að gefa út hin
ómissandi „gesta-vegabréf“. Það sem eftir
lifði dagsins fylgdumst við af miklum áhuga
með þessu heimssögulega sjónarspili sem
fór fram fyrir augum okkar. Úr þægilegum
hægindastólum okkar á svölunum höfðum
við ágætt útsýni yfir réttarsalinn. í örmum
stólanna voru tæki sem minntu á símabún-
að, sem gerðu okkur kleift að fylgjast með
því sem fram fór á ensku, frönsku, rússn-
esku, þýsku eða þeim tungumálum sem
sakborningurinn talaði við yfírheyrslurnar.
Það var einkennileg tilfínning að sjá nas-
istaforingjana fyrrverandi í eigin persónu.
Það var áberandi munur á viðbrögðum hinna
tveggja hópa sakborninga. Nasistaböðlarnir
virtust vera algjörlega tilfinningalausir en
liðsforingjarnir fylgdust alvarlegir í bragði
með því sem fram fór. Við fengum ekki
tækifæri tii þess að sjá Göring. Hann var
veikur þennan dag, en hafði ekki, er hér
var komið sögu, fyrirfarið sér.
Þegar við komum inn í réttarsalinn var
einmitt verið að yfirheyra Kaltenbrunner,
staðgengil Himmlers, um þátt hans í að
útrýma ótölulegum fjölda gyðinga. Kalten-
brunner notaði aðferðina sem var svo ein-
kennandi fyrir nasistaforkólfana en hún var
sú, að svara ekki spurningunum er lagðar
voru fyrir þá en halda í stað þess ræðu sem
var algjörlega óviðkomandi spurningunni.
Að lokum missti ákærandinn þolinmæðina:
„That wasn’t what I asked you about! 1
only want you to say, is that your design,
or isn’t it?“ („Þetta var ekki það sem ég
var að spyija þig um. Það eina sem ég vil
láta þig segja er þetta þín skipulagning
(útrýmingarnar) eða er hún það ekki?“)
„Nein“ (nei) öskraði Kaltenbrunner. „Ich
habe von diesen Sachen iiberhaupt kein
Kenntniss gehabt." („Ég hefi yfirhöfuð ekki
haft neina vitneskju um þessi mál.“ „í
Wurzburg hringja hátíðarklukkur“ stóð í
söngkvæði sem ég heyrði þegar ég var barn-
ungur. Þær gerðu það ekki, þegar við fórum
framhjá þessari fyrrum undurfallegu borg.
Miðhluti borgarinnar var algjörlega brunn-
inn til kaldra kola. í litlu einbýlishúsi í útj-
aðri borgarinnar deildi ég húsnæði með
bandarískum undirforingja, sem varð mjög
hrifinn þegar hann sá matarpakkann sem
ég opnaði. Hann endurgalt matinn, sem ég
gaf honum með margs konar drykkjarvörum
og tóbaki.
Síðasti viðkomustaður okkar var Vlotho
þar sem við gátum aftur notið ánægjunnar
af samverunni með Agnew ofursta. I þetta
skipti höfðum við líka gott tækifæri til þess
að heilsa upp á foringja breska Rauða kross-
ins, Lindsay hershöfðingja, en hann var lág-
vaxinn, þrekinn og einstaklega alúðlegur
foringi, gjörólíkur Agnew ofursta, sem var
fremur fámáll og dálítið þurr á manninn.
Einstæð og ævintýraleg ferð var nú brátt
á enda. Á litlu torgi í Hamborg stönsuðum
við stundarkorn. Tveir þýskir smástrákar
komu til okkar til að sníkja af okkur síg-
arettur. Þeir fengu nokkur stykki og þar
eð okkur virtist þeim ekki veita af undir-
stöðumeiri kosti rétturn við þeim síðasta
matarpakkann okkar. í Kaupmannahöfn
fórum við úr skrautlegu einkennisbúningun-
um okkar og snerum til baka inn í heim
raunveruleikans.
Höfundur er læknir og prófessor í Humlebæk
í Danmörku.
Hversvegna barst
hreyfing súrrealista
ekki til Islands?
ýningin sem nú stendur yfir í Listasafni Islands
á verkum danskra súrrealista frá 4. og 5. ára-
tugnum, er hingað komin frá Sönderjyllands
Kunstmuseum á Jótlandi. Þetta er skemmtileg
sýning og kemur á óvart.
Hugleiðingar í tilefni
sýningar á dönskum
súrrealisma í Listasafni
íslands.
í listrænum efnum var Kaupmannahöfn
höfuðborg íslands fram að síðari heimsstyij-
öld. Af því sem skrifað hefur verið um
menn og málefni frá fullveldinu 1918 og
framyfir lýðveldisstofnun 1944, er helzt að
sjá, að listagyðjan hafi átt fasta búsetu í
Kaupmannahöfn. Menn héldu að Konung-
lega Leikhúsið væri einn af hátindum óperu-
heimsins og með því að ná fótfestu í danska
myndlistarheiminum, vera með á sýningum
í Den Frie, var íslenzkur myndlistarmaður
búinn að „meika það“ eins og löngu síðar
var sagt uppi á Fróni. Miklar heimildir eru
til um starf og listræna sigra þeirra íslenzkra
listamanna, sem bæði lærðu og störfuðu í
lengri eða skemmri tíma í Kaupmannahöfn.
Þar á meðal voru Muggur, Júlíana Sveins-
dóttir, Jón Stefánsson, Jón Engilberts, Sig-
urjón Ólafsson og Svavar Guðnason. Þessir
listamenn höfðu góð kynni af sumum þeirra
dönsku listamanna, sem annaðhvort voru
þá súrrealistar, eða höfðu verið það áður.
hugmyndalega afstöðu í myndlist, ellegar
heimspekilega.
Það kemur á óvart á sýningunni á dönsk-
um súrrealisma í Listasafni íslands, að elzta
verkið er frá 1904. Danska súrrealistahreyf-
ingin var þó ekki til fyrr en uppúr 1930 og
hún vitaskuld bergmál af því, sem hafði
verið að gerast og geijast sunnar í álfunni.
Frægir súrrealistar svo sem Dali, Arp, Max
Ernst og Giacometti tóku þátt í sýningum
í Kaupmannahöfn 1935 og 37. Varla fer
það milli mála, að Ejler Bille hefur verið
að horfa hýrum augum á verk Juans Miro,
en síðan þróast hann frá þeim. Vilhelm
Bjerke-Petersen var hinsvegar sá, sem ekki
hljóp undan merkjum þegar ný viðhorf
sveigðu súrrealistana af leið. Verk hans eru
margvísleg, en þegar bezt lætur eru þau
persónuleg; stundum á grófu nótunum, en
stundum sveigist hann í átt til hins draum-
kennda súrrealisma, sem leitast við að búa
til ljarstæðukennda draumaveröld með ná-
kvæmnisútfærslu.
í sýningarskrá, sem gefin er úr af Danska
ríkislistasafninu um danskan súrrealisma
er rifjuð upp deila sem þeir Richard Mortens-
en og Ejler Bille áttu í við Vilhelm Bjerke-
Petersen, eftir að hann gaf út bók um súr-
realisma árið 1934. Hún snerist um það,
að súrrealisminn átti að vera meira en list-
stefna, heldur einnig ný lífssýn og heim-
speki, sem frelsað gat manninn frá skyn-
semistrú og skipulagshyggju. Þeir Ejler Bille
og Mortensen voru bæði ósammála þessu,
svo og hugsuðinum André Breton, sem hafði
skrifað „manifest" fyrir hreyfinguna. Neit-
uðu þeir Bille og Mortensen því, að endilega
þyiíti að afneita skynseminni til þess að
frelsa manninn og sögðu: „Við viljum ekki
beijast gegn skynseminni, sem er hluti af
eðli okkar. Slíkt væri einungis þvingun. Við
viljum heldur ekki beijast gegn hugarflug-
inu, sem er önnur hliðin á eðli okkar. Það
væri jafn mikil þvingun. Fyrir listamanninn
á okkar óreiðutímum er skynsamleg yfirsýn
og vitsmunaleg greining hlutanna nauðsyn."
Margir súrrealistar sem aðhylltust hinar
óraunhæfu og þokukenndu kenningar um
heildar lífsstefnu í þesum anda, töldu sig
einna helzt geta átt samleið með marxistum
og þeirra kenningum um stéttlaust þjóðfé-
lag, en hugmyndir þeirra rákust alveg á við
sögulega efnishyggju marxismans, svo ekki
leiddi þessi samfylgd til mikils.
Þrátt fyrir snjalla menn snemma á öld-
inni, má segja að súrrealisminn hafi orðið
undir þegar út tók að breiðast tízkubylgja
allskonar formrannsókna, sem hófst með
kúbisma og þróaðist yfir í óhlutlæga mynd-
list, ljóðrænt eða harðsoðið abstrakt.
Það er og verður spurning, sem vaknar
sérstaklega í tengslum við sýninguna í Lista-
safni Islands, hversvegna enginn íslenzku
listamannanna í Kaupmannahöfn skipaði sér
í flokk með súrrealistunum, ekki einu sinni
í skamman tlma. Súrrealísk myndlist á
umfram allt að hafa andlegt inntak og
menn gerðu tilraunir í þá veru að láta undir-
meðvitundina ráða ferðinni. Danskir súrreal-
istar hafa þó horft meira til hinna, sem
byggðu á ákveðnum hugmyndum; manna
eins og Max Ernst og Magritte. Það dró
hinsvegar máttinn úr hreyfingunni í Dan-
mörku, hvað margir sneru sér að annarskon-
ar myndlist áður en verulega reyndi á hvað
þeir gátu á þessum vettvangi.
Sumir hafa gizkað á, að íslenzk þjóðernis-
hyggja og sjálfstæðisbarátta hafí átt sinn
þátt í að Islendingar, útskrifaðir úr danska
akademíinu, héldu sig ótrauðir við mót-
ífmyndir, umfram allt landslagsmálverk þar
sem ísland er viðfangsefnið. Það varð þó
blendnara á meðal þeirra, sem ílentust í
einhvern tíma í Danmörku. Jón Engilberts
fór ekki að mála íslenzkt landslag að ráði
fyr en hann fluttist heim og Svavar sneri
sér strax að abstraktinu.
Líklega hefur svipað átt sér stað í Færeyj-
um. Færeyskir málarar með Mykines í
Alfreð Flóki: Adam, 1979. Flóki telst einangrað fyrirbæri í íslenzkri myndlist
og var ekki hliðarspor hjá honum, heldur afstaða sem sem hann hélt sig alltaf við.
En sú hreyfing hefur látið íslendingana
ósnortna. Þeir höfðu sitt vegarnesti frá
danska akademíinu, nema Jón Engilberts,
sem verið hafði í Oslo, og Svavar, sem
hætti þar fljótlega námi. Kennslan í Akade-
míunni í Kaupmannahöfn virðist hafa verið
reist á viðhorfi og stíl Cézanne. Jóhannes
Kjarval er einn úr hópi íslenzkra nemenda
þar, sem kemur ekki út með áberandi Céz-
anne-áhrif, enda áður búinn að vera í Lon-
don og kynnast Turner. Þessi akademismi
var allur reistur á mótíf-málverki; menn
höfðu ákveðið mótíf fyrir sér, hvort heldur
það var uppstilling, fyrirsæta, gata í borg
eða landslag. Það hefur ekki verið talið í
verkahring Akademíunnar að kynda undir
Ejler BiIIe: Frjóvgun á mörkum hins góða og illa, 1933.
Richard Mortensen: Ég myrði, 1934.
Vilhelm Bjerke-Petersen: Tvær mann-
eskjur.
Sverrir Haraldsson: Frá Þingvöllum
1977. Á stuttu tímabili leitaðist Sverrir
við að túlka landslag á súrrealískan
hátt.
broddi fylkingar, fóru eðlilega í danska aka-
demíið, en urðu og eru reyndar ennþá mjög
þjóðlegir í sínu myndefnavali. í nýlegri bók
um myndlist í Færeyjum er ekki að sjá að
færeyskir listamenn hafi heillast af dönsku
súrrealistahreyfingunni fremur en kollegar
þeirra frá íslandi.
Það er ekki fyrr en á sjötta og sjöunda
áratugnum, að Islendingar eignast súrreal-
ista með Álfreð Flóka. Hugmyndir hans
voru oft sóttar í bókmenntir, ekki sízt frá
miðöldum. Flóki var heill I þessari afstöðu;
hann var súrrealisti á meðan hann lifði.
Fleiri hafa gert tiiraunir í þessa veru, en
næst Flóka kemst líklega Sverrir Haralds-
son, sem á tímabili reyndi að túlka íslenzkt
landslag á súrrealískan hátt. Hjá Sverri
Ólafssyni myndhöggvara brá fyrir súrreal-
isma á sýningu hans I Nýhöfn síðla þessa
vetrar, en allt eru þetta einstök og einangr-
uð fyrirbæri.
Uppá síðkastið hefur myndlist I heiminum
verið á afar breiðum grunni. Svo er að sjá,
að menn geti tekið hvað sem er uppá sína
arma, allt frá ofurraunsæi til abstrakt-
mynda, frá baroki til slíkrar naumhyggju,
að léreftið eða pappírinn er næstum látið
ósnortið. En hvað sem veldur, er súrrealismi
yfirleitt ekki með í þessari blöndu. Á þessum
stóru, fjölþjóðlegu myndlistarsýningum und-
angenginna ára, þar sem kennir óteljandi
ólíkra grasa, er eins og hann sé horfinn.
Hann er bara ekki í tízku sem stendur.
Þegar bezt lætur rúmar súrrealisminn
hugarflug, fílósófíu og skáldskap og ugg-
laust kemur hann aftur áður en langt um
líður, því allt gengur þetta í hringi. Danska
sýningin spannar „handmálaðar ljósmyndir
af draumi“ og aðrar, sem eru á mörkum
hins abstrakta. Danska súrrealistahreyfing-
in er merkilegust fyrir þau áhrif, sem hún
hafði á noræna myndlist; til dæmis spratt
abstraktlist dönsku Cobra-málaranna uppúr
þeim jarðvegi, sem súrrealisminn hafði
skapað.
Þetta er sýning sem hægt er að mæla
með. Drífið ykkur í Listasafn íslands áður
en henni lýkur. GÍSL1 siguðsson
8
LES8ÓK MORGUNBLAÐSINS 27. APRÍL 1991 9