Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1991, Side 4

Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1991, Side 4
& Heimkynni mitt, Evrópa, hefur tortímt sjálfri sér íklega er rithöfundurinn Stefán Zweig kunnastur hér á landi fyrir smásögu sína Manntafl. Þessi undarlega saga, sem hefur hrifið svo fjöl- margra, er einmitt síðasta verk þessa dáða höfundar, rituð skömmu áður en hann og síðari ari kona hans sviptu sig lífi í Petropólis í Brasilíu í febrúar 1942. Nokkrir íslendingar hafa varpað fram þeirri tilgátu að Dr. B. í Manntafli sé landi okkar. Það er að segja^ að fyrirmyndin að aðalsöguhetjunni í þéssari skærustu perlu smásagnargerðar í heiminum sé íslending- urinn Björn Kalmann. Tilgátan er byggð á samanburði og samlestri ævisögu Zweigs, Veröld sem var, og ævisögu Vilhjálms Stef- ánssonar landkönnuðar. í Manntafli varpar Zweig fram spurning- unni hvað hefur skák fram yfir aðra leiki, t.d. lúdó. Hvernig geta fullorðnir menn varið allri ævinni í það að færa trémenn af hvítum reitum á svarta? Og svarið er í stuttum dráttum einn fegursti óður til skáklistarinn- ar, sem ritaður hefur verið. Skákin er svo gömul, að enginn þekkir uppruna hennar. Samt nær enginn langt í skák án þess að fylgjast stöðugt með nýj- ungum. Allir geta lært að tefla, en aðeins örfáum er gefið að höndla kjarna listarinnar og verða meistarar. Skákin er takmörkuð við sextíu og fjög- urra reita borð en þó algjörlega takmarka- laus í flækjum sínum. Þó leikreglur skáklistarinnar séu strangar og enginn geti skrökvað sig frá úrlausnar- efnum hins sextíu og ijögurra reita borðs, eru máttarviðir þeirra listaverka sem verða til við skákborðið fyrst og fremst hugarflug og ímyndunarafl. Og skákin hefur skapað listamenn svipað og tónlist, bókmenntir og myndlist, listamenn sem munu lifa í verkum sínum meðan heimur byggist. En hið undarlega er, segir Zweig, skák- gáfan getur komið fram þar sem engar aðrar gáfur finnast. Hún getur skinið í and- legri eyðimörk eins og gullæð í gráu bergi. Rit Zweigs íjalla fyrst og fremst um einstaklinginn sjálfan og sálarástand, sálarbaráttu hans. Oftast ritar hann um einstaklinga sem eru reknir áfram af hálfmeðvituðum og ómeðvituðum kröftum, stundum í yfirþyrmandi einhyggju með demoniskum eldmóði. Eftir GUÐMUND G. ÞÓRARINSSON Afkastamikill Rithöfund- AR Þó nokkur ritverk Zweigs hafa verið þýdd á íslensku en þó aðeins lítill hluti. Leit er að jafn afkastamiklum höfundi. A árunum sem hann bjó í Salzburg mun hann hafa skrifað um 200.000 síður, en eins og kunnugt er var hann verulegan hluta ævi sinnar á ferðalögum. I byijun síðari heimsstyijaldarinnar var hann meira þýddur en nokkur annar af yngri höfundum, þýddur á nær öll tungu- mál, búlgörsku, finnsku, portúgölsku, arm- ensku, kínversku og maratti svo nokkuð sé nefnt. Heildarverk hans höfðu verið gefin út á rússnesku með inngangsorðum Maxim Gorkis._ Stefan Zweig ritaði á þýsku og undra- vert er hversu lítið þessa austurríska gyð- ings er getið í bókmenntaskýringum Þjóð- veija og bókmenntasögu. Þó eru Þjóðveijar mestu ritskýrendur í heimi. Flest verk Zweigs eiga sér sameiginlegan þráð. Kjarninn í ýmsum verkum hans virð- ist vera athugun á útjöðrum og regindjúpum sálarlífs sérstæðra einstaklinga, ekki síst þeirra sem tapa. Eins og hann segir ein- hversstaðar í heimi sem dáir hinn fyrsta en forsmáir þann sem er númer tvö. Zweig ritar ekki um harða lífsbaráttu almúgafólks eða íjaliar um hugmyndina, kerfið eða abstrakt hugsun eins og algengt er meðal Þjóðveija. Rit Zweigs fjalla fyrst og fremst um ein- staklinginn sjálfan og sálarástand, sáiarbar- áttu hans. Oftast ritar hann um einstaklinga sem eru reknir áfram af hálfmeðvituðum og ómeðvituðum kröftum, stundum í yfir- þyrmandi einhyggju með demoniskum eld- móði. Þessar lýsingar hans eru hafnar yfir tíma og stað, óháðar umhverfi og aldaranda eða tísku. Þannig talar hann tungu eilífðarinnar og einmitt þess vegna hafa bækur Zweigs gildi alls staðar á öllum tímum. MAÐURINN Sjálfur Zweig fæddist árið 1881 í Vín. Hann var af ríku foreldri, milljónerasonur. Bróðir hans tók við rekstri fyrirtækjanna þótt hann lang- aði sjálfan mest til að verða læknir, en Zweig var sjálfur alia ævi frábitinn veraldar- vafstri. Krafa fjölskyldunnar var að hann lyki doktorsprófi í einhveiju. Hann valdi heimspeki. Raunar eru andstæðurnar í lífi Stefans Zweigs ekki síður æpandi en í ritverkum hans en þar eru megináherslurnar oft á andstæðurnar.. Stefan Zweig fæddist í víðlendu keisara- dæmi Habsborgaranna. Hvernig sem menn leita finna þeir það ríki ekki lengur á landa- kortinu. Hann ólst upp í Vín, tvö þúsund ára gamalli höfuðborg lista og menningar en á dögum Zweigs varð hún að þýskum útkjálkabæ Hitlers. Eftir að hafa helgað líf sitt ritun bók- menntalegra verka, lifði hann það, að öll verk hans á frummálinu voru brennd og því aðeins til í misgóðum þýðingum. I sjálfsævisögu sinni, Veröld sem var, lýsir hann þeim tímum sem hann lifði og mönnum sem hann kynntist. Mörgum þykir þessi ævisaga meðal þeirra merkustu sem ritaðar hafa verið, þótt hún sé í raun lítið um höfundinn sjálfan sem reyndar er al- gengast um sjálfsævisögur. Þegar dýpra er skyggnst lýsir veröld sem var Zweig mjög vel, því þegar allt kemur til alls eru lýsingar manna á atburðum og öðrum mönnum oftast glögg lýsing á þeim sjálfum. Stefan Zweig lifði tvær mestu styijaldir mannkynsins og þær höfðu gríðarleg áhrif á líf hans, heimili og andlegt jafnvægi. Þeg- ar mannkynið varpaði fyrir borð siðferðis- legum þroska sínum og skynsemin beið sinn ægilegasta ósigur á tímum ótrúlegra sigra tækninnar. Þessu lýsir Zweig þegar hann segir: „Það eina, sem ég hefi fram yfir allan fjöldann, er að ég hefi sem austurrískur gyðingur, einlægur friðarsinni og húmanisti ætíð staðið þar sem hamfarirnar voru mest- ar: Þrívegis hefur heimili mitt verið lagt í rúst, ég hefi verið slitinn úr tengslum við fortíðina, hrakinn út í auðnina, þar sem enginn ræður sínum næturstað.” En ég harma það ekki, segir hann. „Athvarfslaus maður er í nýjum skilningi fijáls og sá einn þarf ekkert undan að draga, sem engum er háður.” Zweig kallar tímabilið fyrir 1914 gullöld öryggisins. „Menn bjuggu í sama húsi, í sömu borg alla ævi og háttbundið bar alda tímans þá frá vöggu til grafar.” Þetta tímabil, þegar orð föðursins höfðu „absolut” gildi og stofnanir ríkisins nutu „absolut” trausts. Athyglisvert er, hvernig hann lýsir aldar- andanum, mannlífinu í Vín á þessum tíma. „Ráðherrar og auðkýfingar gátu gengið um göturnar án þess að nokkur liti um öxl, en hirðleikarar og óperusöngkonurnar þekkti hver búðarstúlka og hver sendisve- inn. Rakarar og ökumenn listamanna voru öfundaðir á laun.” Menn þágu jafnvel hlunnindi fyrir það eitt að vera frændur ljósameistarans á óper- usviðinu. En styijaldirnar breyttu öllu. Víða kemur fram óbeit Zweigs á stjórn- málamönnum og skröltandi mylnuhjóli áróð- ursins. Nú reynist mönnum erfitt að skilja að árið 1914 var sjálfur Shakespeare gerður útlægur úr þýskum leikhúsum og Mozart og Wagner úr enskum og frönskum. Sjálfur átti Stefan Zweig eftir að sann- reyna rússneska máltækið: „Enginn er óhultur fyrir förumal og fangakufli.” Líklega á það, hversu hann var frábitinn öllu veraldarvafstri og forðaðist allt, er laut að hinum efnislega heimi, rætur í uppeld- inu. Hann helgaði sig list hins ritaða orðs. Margir telja listina meðal vafalaustustu gilda mannlífsins. Af helgu fjalli listanna er útsýni mest yfir víðlendi mannlegar til- veru, þar komast menn í mest návígi við sínar hæstu hugsjónir og einmitt þar getur lífsnautnin orðið fijóust. Listin er í sinni skýrustu mynd leit að fullkomnun. Sagði ekki Davíð: Að leila þar er Ijós fyrir stafni að leita er að þroskast í drottins nafni. En öll list krefst fórnar eins og Einar Ben orðaði það: Að feta sitt einstig á alfarabraut að eilífu er listanna göfuga þraut. Að aka seglum í eigin sjó einn meðal þúsunda fylgdar. Stefan Zweig færði sína fórn og náði langt á braut þroska og fullkomnunar. Listin var honum allt. Átján ára, segir hann, kunni ég hvorki að synda, dansa né leika tennis og ennþá sextugur að aldri, segir hann, kann ég hvorki að sitja reiðhjól né aka bíl, mér er óljós munurinn á baseball og knattspyrnu, hockey og póló. Glímur og íþróttasýningar voru honum ekki að skapi. Þær voru aðallega sóttar af slátrurum og burðarkörlum. í skóla og á fyrstu árum rithöfundarfer- ils síns hafði hann mikinn áhuga á formi, rími og máli, en síðar beindist áhugi hans og athugun að lifandi fólki. „Hugsanir mínar þróast einvörðungu í sambandi við hluti, atburði og einstaklinga. Fræðilegt, háspekilegt og ofar mínum skiln- ingi.” Það verður honum árátta að læra að þekkja mennina. í Berlín sat hann til borðs með ofdrykkju- mönnum, kynvillingum og morfínistum. Það varð þessum hlédræga, viðkvæma og ná- kvæma manni ástríða að kynnast fólki, sem lifði áhættusömu lífi. Hann dróst að „öllum þeim sem fyrir- hyggjulaust og af fullkomnu skeytingarleysi fórnuðu tíma sínum, peningum, heilsu og mannorði á altari líðandi stundar.” Hér getur að finna rætur ýmissa lýsinga Zweigs. Frábær þekking, kunnátta og tækni á sviði ritlistarinnar verður að gjalti, ef skort- ir almenna lífsreynslu og lífsháska. Steinn Steinarr var eitt sinn spurður að því hvað vantaði í ljóð ungu skáldanna, svo þau yrðu skáld. „Þau yrkja órímað eins og þú,” sagði spyijandinn, „en þau eru ekki skáld.” Og Steinar svaraði: „Það vantar lífs- háskann.” Einföld sannindi, sem erfítt er að höndla óskaddaður. Handritasöfnun var stór þáttur í lífi Zweigs. Hann sóttist eftir handritum, sem sýndu leiðréttingar frumtextans, þannig að hugsun, sálarástand höfundarins mætti lesa milli línanna. Þýðingar hans eru víðfrægar. Verulegum hluta ævi sinnar varði hann til þýðinga á verkum annarra. Um þýðingar segir hann: „Á annan hátt geta höfundar ekki kynnst betur dýpt og orðgnótt sinnar eigin tungu.” En þýðingar útheimtu gífur- lega þolinmæði og iðju af þessum óþolin- móða manni. Lýsingar Zweigs á ýmsum listamönnum samtíma hans eru ómetanlegar. Bæði á ein- staklingunum sem persónum og lífsháttum þeirra. Um meistara hins ljóðræða forms þess tíma segir hann: „Þeir mynduðu eins konar munkareglu mitt í glaumi tímans. Vissu ekkert æðra en kliðmjúka hrynjandi ljóðs, sem er iágværari en þytur laufs í vindi, en yfirgnæfir þó skarkala heimsins og lýst- ur íjarlægar sálir töfrum sínum. Það var eins og þeir birgðu sig í klausturklefum helguðum vinnunni, þó með útsýni um allan heim. Þeir lifðu spart og smáborgaralega til þess að geta hugsað djarft og fijálsmann- lega í list sinni.” Lýsingar Zweigs á umhverfi og upplifun eða öllu heldur þeim tilfinningum sem stað- ur og stund geta vakið, eru aðdáanlegar. Á ferð sinni um Rússland segir hann að ekkert hafi hrifið sig meira en gröf Tolstojs: „Helgistaður úr alfaraleið inn í skógar- þykkninu. Mjór götuslóði liggur upp að leið-

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.