Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1992, Qupperneq 2

Helgi mislingasmali
Asíðari hluta 19. aldar tók
borgaraleg menning á
evrópska vísu að dafna
í hinum litla höfuðstað
landsins, Reykjavík.
Margir af iðnaðarmönn-
um bæjarins gerðust
brautryðjendur í að
ryðja erlendum áhrifum braut. Einn af þeim
var Helgi Helgason sem ekki aðeins lét að
sér kveða i handverki sínu, snikkaraiðn,
heldur einnig á sviði tónlistar, kaupmennsku
og útgerðar. Hann sigldi nokkrum sinnum
til útlanda til að drekka í sig nýjustu strauma
á sviði byggingarlistar og tónlistar en í einni
af þeim ferðum var hann svo óheppinn að
koma með drepsótt til höfuðstaðarins. Það
voru mislingar sem lögðu 1.500 íslendinga
í gröfina vorið og sumarið 1882, þar af um
200 í Reykjavík. Það var mikið í 2.800
manna bæ. Helgi, þessi merki listamaður
og athafnamaður, varð fyrir töluverðu
ámæli fyrir að hafa ekki farið að settum
reglum um sóttvarnir eftir að hann kom af
skipsfjöl og um hríð andaði köldu í hans
garð. Hann var kallaður mislingasmalinn
eða mislingapósturinn.
Helgi Helgason var fæddur í Reykjavík
árið 1848. Foreldrar hans voru þau Helgi
Jónsson, trésmiður og bæjarfulltrúi í
Reykjavík, ættaður frá Skútustöðum við
Mývatn, og kona hans, Guðrún Jónsdóttir
frá Gaulverjabæ í Flóa. Þau hjón bjuggu í
litlu timburhúsi í Þingholtsstræti 9 og þar
var Helgi fæddur. Þetta hús er nú í Árbæjar-
safni. Eldri bróðir Helga var Jónas Helga-
son járnsmiður sem gerðist einnig merkileg-
ur tónlistarfrumkvöðull í Reykjavík, stofnaði
Söngfélagið Hörpu og var söngkennari og
dómorganisti.
Helgi Helgason nam trésmíði af föður
sínum en svo mikill var tónlistaráhugi hans
að um fermingu hafði hann sjálfur smíðað
sér fíðlu því að efni skorti til að kaupa hana.
Þessi merki lista- og
athafnamaður varð fyrir
því óláni að flytja með
sér til íslands mislinga,
sem ekki höfðu áður
herjað á landsrnenn, með
þeim sorglegu
afleiðingum, að 1500
manns létust.
Hann lauk sveinsprófí í trésmíðaiðn 1867
og vann við þá iðn sína en var jafnframt
potturinn og pannan í Söngfélaginu Hörpu
ásamt bróður sínum.
Árið 1875 urðu þáttaskil í lífi Helga.
Hann réðist þá til utanfarar til Kaupmanna-
hafnar og lærði að þeyta horn hjá Dahl,
tónskáldi og söngstjóra í Tívoli. Hafði þá
enginn íslendingur lært á slíkt hljóðfæri og
ekkert slíkt var til á íslandi. Jafnframt
stundaði hann fiðlunám og dráttlist. Er
hann kom heim hafði hann í farteski sínu
sex lúðra og hóf síðan að kenna vinum sín-
um úr iðnaðarstétt að blása í þá. Stofnuðu
þeir Lúðurþeytarafélag Reykjavíkur og hélt
það sína fyrstu opinberu tónleika í Hegning-
arhúsinu vorið 1877. Þar með var fyrsta
hljómsveit á íslandi stofnuð. Helgi var síðan
stjórnandi lúðrasveitarinnar næstu áratugi
og samdi einnig fjölda laga, meðal annars
hið þekkta lag við kvæðið Öxar við ána.
í byggingarlist varð Helgi og brautryðj-
andi. Eftir 1880 innleiddi hann nýjan stíl í
húsbyggingar hér á landi. Það var svokallað-
ur nýklassískur stíll og má nefna meðal
bygginga hans í þeim stíl Amtmannshúsið
við Ingólfsstræti og Kvennaskólann við
Austurvöll. Einnig skrifaði hann lærða grein
um steinsteypu. Árið 1889 hætti Helgi við
smíðar og hóf kaupmennsku og útgerð. En
hann varð gjaldþrota nálægt aldarmótum
og fluttist þá búferlum til Vesturheims og
bjó þar um hríð en kom aftur og bjó síð-
ustu ár sín í Reykjavík. Hann andaðist árið
1922.
Hér verður ekki æviferill Helga rakinn
frekar en skýrt frá því óláni sem hann lenti
í varðandi mislingana 1882. Hann hafði
farið utan í sína þriðju ferð til þess að kaupa
við í nýjan barnaskóla í Pósthússtræti sem
hann var ráðinn yfírsmiður að (síðar fyrsta
símstöðin og enn síðar lögreglustöð, nú
notað af póstinum). Mannskæð dílaveiki eða
mislingar gengu þá í Kaupmannahöfn og
var sett farbann á veika menn til Islands.
Máttu þeir ekki stíga á skipsfjöl fyrr en
þeir væru albata og var þetta gert til þess
að reyna að hefta útbreiðslu veikinnar.
Helgi Helgason tók veikina í Kaupmanna-
höfn en taldi sig alls ekki mega missa af
póstskipinu. Var það haft á orði að hann
hefði leynt veikindum sinum til þess að
komast á skipsfjöl. Lá hann svo veikur um
borð mestallan þá 18 daga sem skipsferðin
tók.
Póstskipið Valdimar kom til Reykjavíkur
2. maí og hefði átt að setja það í sóttkví
og hleypa engum í land en það var ekki
gert. Kann það að stafa af því að héraðs-
læknirinn, sem jafnframt var settur land-
læknir, var erlendis um þær mundir og heil-
brigðiseftirlitið því að einhveiju leyti í lama-
sessi. Því var og haldið fram að skipstjóran-
um hefði verið mikið í mun að lenda ekki
í töfum af þessum orsökum og jafnvel borg-
að Helga fyrir að leyna því hvemig komið
væri. Gekk hann óhindrað frá borði eins og
ekkert hefði í skorist. Fór hann síðan heim
til sín að Þingholtsstræti 11 og lagðist í
rúmið og lá þar næstu daga. Þegar þetta
kvisaðist út um bæinn ákváðu yfírvöld að
setja húsið í einangrun í þeirri von að veik-
in breiddist ekki meir út og var settur vörð-
ur um það dag og nótt til að fylgja þessu
eftir.
Jón Borgfírðingur, sem var annar af lög-
regluþjónum bæjarins, fylgdist auðvitað
grannt með þessu og er frásögnin hér að
mestu leyti úr dagbók hans sem geymd er
í handritadeild Landsbókasafnsins. Hann
segir þar að Helgi og Guðrún Sigurðardótt-
ir, kona hans, hafi ekki unað þessum aðför-
um, hlegið að þeim og haft öll viðvörunar-
orð að engu. Sendu þau vinnukonu sína og
börn í kyrrþey út fram hjá verðinum og
Guðrún er sögð hafa haft það á orði að
jafngott væri að fleiri fengju að kenna á
veikinni en maður hennar sem hefði út úr
þessu ærið mikið vinnutap.
Það fór svo, hvort sem það var af þessu
eða öðru, að mislingarnir tóku að breiðast
út um bæinn og síðan út um allt land og
urðu að hræðilegri drepsótt. í Reykjavík
einni dóu um 200 manns í júní og júlí og
var það skelfileg blóðtaka í þessum litla bæ.
Líkhringingar kváðu við allan liðlangan
daginn, fáir sáust á ferli og allt að fjórtán
manns voru jarðsettir daglega. Mislingar
höfðu síðast gengið 1846 og fengu því fáir
aðrir veikina en þeir sem voru yngri en 36
ára.
Helgi Helgason, tónskáld og upphafs-
maður lúðrablásturs í Reykjavík. Sjálf-
ur smíðaði hann sér fiðlu um ferming-
araldur.
Eins og gefur auga leið var Helga mjög
álasað fyrir framkomu sína og þeir hatröm-
mustu vildu kenna honum um ófarirnar þó
að flestir teldu heilbrigðisyfirvöld fyrst og
fremst sek og Helga aðeins hafa orðið sek-
an um vanþekkingu og barnaskap. En það
andaði köldu til hans um skeið og hann var
ýmist uppnefndur Helgi mislingasmali eða
Helgi mislingapóstur.
Einn af þeim sem áttu um sárt að binda
var Benedikt Ásgrímsson gullsmiður sem
átti það sameiginlegt með Helga að hafa
óslökkvandi áhuga á tónlist. Hann var afí
Birgis ísleifs Gunnarssonar seðlabanka-
stjóra. Benedikt missti konu sína í mislinga-
sóttinni, 28 ára gamla, og einnig rúmlega
ársgamlan son sinn. Hann auglýsti lát þeirra
í Þjóðólfi 12. júlí 1882 og bætti síðan við
auglýsinguna:
„Þar eð ég samkvæmt ofanskrifuðum lín-
um er einn af þeim mörgu, sem hafa orðið
fyrir ómetanlegu tjóni sökum nefnds ást-
vinamissis, er leiddi af þeirri illkynjuðu drep-
sótt, sem fluttist hingað inn í landið með
Helga snikkara Helgasyni, og sem líkur eru
til að hefði mátt koma í veg fyrir, hefði því
nógu fljótt verið skarpur gaumur gefinn og
Helgi sjálfur þekkt þann sjúkdóm, sem að
honum gekk, þá leyfí ég mér hér með að
skora á landlækninn og landstjórnina að
gangast fyrir því hér eftir að slíku sé í
tæka tíð fullkominn gaumur gefinn frá
læknanna hálfu hvar helst sem útlend skip
með veikum mönnum bera að landi. Að
mönnum sé ekki sleppt á land, sem finna
til einhvers lasleika, nema með ráði þess
læknis, sem veit hvað hann gerir til þess
að komið verði í veg fyrir að menn magnað-
ir af smittandi drepsóttum komist á land,
gangi um fólksmestu staði landsins, heilsi
mönnum með kossi, komi inn hjá mönnum,
setjist hjá þeim og tali við þá o.s.frv. Og
þó sem allar líkur eru til að Helgi Helgason
hafí í byijun gjört eitthvað þessu líkt af
vanþekkingu þá hefði betur farið, hefði því
í tíma verið fullur gaumur gefinn."
Þess skal getið að aðeins einn starfandi
læknir var í Reykjavík þegar þessi mikla
pest gekk. Jón Hjaltalín, sem verið hafði
landlæknir, lá þá banaleguna og Jónas Jón-
assen héraðslæknir, settur landlæknir og
forstöðumaður Læknaskólans, var erlendis
eins og fyrr sagði. Indriði Einarsson segir
að eini læknirinn, Tómas Hallgrímsson,
hafi hreinlega gefist upp því að hann hafi
engan frið haft, hvorki nótt né dag, meðan
veikin gekk.
Helga Helgasonar verður ávallt minnst
sem eins af hinum merkari brautryðjendum
í tónlist og byggingarlist og því óláni, að
bera drepsótt til landsins vorið 1882, hefði
hver sem er getað orðið fyrir. Má nánast
fullyrða að mislingarnir hefðu borist til
landsins hvort sem var.
SIGURJÓN
GUÐJÓNSSON
Atlantis
í.
Manstu aldna sögu
um Atlantis,
land auðs og unaðar,
og á svipstundu sökk í hafíð,
með himinháa turna,
er bar við loftið blátt.
Hvað olli þeim ósköpum?
2.
Var það jarðskjálfti
eða þá reiði guðanna,
sem grandaði spilltum lýð,
er elti auð, magt og munúð?
3.
Og nú er Atlantis, kafið
kóralskógum,
grafið og gleymt,
um aldir alda.
4.
Hver maður á sitt Atlantis,
einnig þú og ég,
daufa minning þess sem rennur
hratt allra vega veg.
Kom, fór.
Kolblár sjór
í kufli tímans sökkti því.
Skýtur upp við og við,
tregrófi bundið
með turna há og sólargljá.
5.
Hvar er nú mitt Atlantis, landið,
langt síðan það ég sá?
Skýtur því ekki upp oftar
heldur en Atlantis forðum?
Eru guðir mér reiðir?
Af og frá.
Höfundur er fyrrum prófastur í Saurbæ á
Hvalfjarðarströnd.
RAGNHEIÐUR
KOLKA
Vor
Það er vor
og vormenn íslands
sem hreiðrað höfðu um sig
í túnfætinum
eru teknir að ókyrrast.
Hvað kerhur til?
Eru þrengsli á tofunni
eða var það bara birtan?
Spennan eykst
og ólgan í Ioftinu
þyrlar upp rykinu
svo við greinum ekki lengur
hvað er að gerast.
Þegar moldviðrinu slotar
sjáum við að vormenn íslands
eru flognir burt.
Og við spyrjum okkur;
— voru þeir kannski aldrei
vormenn íslands?
eftir Guðjón Friðriksson
Höfundur er sagnfræöingur.