Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1992, Side 5

Jörmundur Ingi: „Heimurinn er tvískiptur
í eðli sínu, skiptist í uppbyggjandi öfl,
æsi, og hin eyðandi öfl sem við köllum
jötna."
nútímasamfélagi sem telur sig eingyðistrúar?
Við skulum gera okkur grein fyrir því að
það er aðeins í kringum okkur sem allir eru
eingyðistrúar. Meirihluti mannkyns er heiðinn
eða fjölgyðistrúar. Það er miklu frekar tíma-
skekkja að vera kristinn. Samanburðartrú-
fræðingar telja t.d. að eingyðistrú sé aðeins
frumstæður undanfari fjölgyðistrúar.
En hvaða erindi á ásatrú við okkar tækniv-
ædda borgarsamfélag. Er hún ekki miðuð við
allt annan veruleika og aðstæður?
Jú, reyndar er það rétt en lifandi trúar-
brögð þróast og breytast með samfélaginu
sem þau eru hluti af. Guðirnir eru margir og
þeim fjölgar nú reynar alltaf. Sú hlið á guðun-
um sem að okkur snýr og við skynjum breyt-
ist með nýjum aðstæðum en eðli þeirra er
hið sama. Grundvöllurinn breytist ekki. Þessu
er eins farið með okkur, maðurinn hefur ekk-
ert breyst í 30 til 40 þúsund ár en allar okk-
ar ytri aðstæður hafa breyst. Maður frá sögu-
öld sem hagaði sér í Reykjavík nútímans eins
og hann væri staddur á elleftu öld kæmist
fljótt að raun um að það gengi ekki. Það
gengur heldur ekki að innleiða 2000 til 4000
ára gömul trúarbrögð óbreytt.
En er nokkuð eftir af hinni gömlu ásatrú?
Já, svo sannarlega, því allur grundvöllurinn
er þama. Breytingarnar eru ekki eins miklar
og við mætti búast. íslendingar eru ótrúlega
miklir sveitamenn í sér í bestu merkingu þess
orðs.
Við erum í miklu betra sambandi við náttúr-
unna og landið en borgarbúar annarstaðar.
Þetta er þó að breytast, yngsta kynslóð borg-
arbarna lítur á sig sem borgarbúa fyrst og
fremst. Þá breytist líka ásatrúin með þeim
en ég vona að heiðin borgarböm fjarlægist
aldrei náttúruna jafn mikið eins og þeir
kristnu í stórborgum erlendis sem halda að
hægt sé að friða náttúruna eftir að hafa
nauðgað henni og misnotað. Þessir menn
kaupa svo kjöt í næstu búð í stað þess að
drepa saklaus dýr sér til matar. Þetta er
ekki brandari, fullt af fólki hugsar svona.
Nú hefur þess viðhorfs gætt hjá almenn-
ingi að heiðinn sé það sama og vera guðlaus
eða trúlaus, hvernig skýrir þú það?
Já, það er útbreiddur misskilningur að heið-
inn eða heiðni þýði að vera trúlaus. Orðið
heiðinn er sama orðið og við notum ennþá í
dag yfir heiðan himin. As á fyrst og fremst
um guðina sem em heiðnir því þar ber ekki
ský eða skugga á eins og á heiðum himni.
Þegar menn em heiðnir reyna þeir að lifa á
þennan hátt. Samkvæmt mínum skilningi að
vera sjálfum sér samkvæmir en ekki skipta
í tvennt því sem snýr út og því sem snýr
inn. Ég legg mesta áherslu á að það að vera
heiðinn sé að stefna markvisst að því að vera
sjálfum sér samkvæmur í öllum orðum og
gerðum.
Nú telja sumir eima eftir af heiðnu hugar-
fari hér á landi og nefna sem dæmi vættatnj?
Ég tel að erfitt sé að breyta trúarbrögðum
fólks og það sem á við á íslandi á líka við
um Evrópu, menn kristnuðust aldrei fullkom-
lega. Fólk fékk á sig ákveðinn lit af kristn-
inni en breytti aldrei alveg um trú enda er
kristni ákaflega mismunandi og margskipt
og er kannski rétt að byija að aðlagast þeim
stöðum þar sem hún hefur skotið rótum. Af
öllum þjóðlöndum held ég að kristnin hafi
haft minnst raunveruleg áhrif á íslandi. Það
Þórslíkneski eftir Hauk Halldórsson.
má kannski þakka það okkar gömlu bók-
menntum sem voru að vísu ekki skrifaðar
fyrr en á kristnum tíma. Það er dálítið merki-
legt að heiðnir siðir og gamlar venju duttu
fljótt út á íslandi en siðurinn sjálfur lifði hins-
vegar góðu lífi undir niðri með þjóðinni.
I Evrópu var það gagnstætt, heiðnir siðir
og venjur lifðu meðal alþýðunnar en kristnin
náði samt dýpra í hugsunarhátt fólks og þjóð-
félagið. Á íslandi var trúarlegt og veraldlegt
vald samtvinnað og goðamir tóku fljótlega
kristni af hagkvæmnisástæðum. Veraldlegt
og trúarlegt vald var þá mjög dreift yfir land-
ið með goðorðunum, og því var það auðvelt
að má öll ytri einkenni heiðninnar í burtu. í
staðinn virðist heiðin hugsun og breytni hafa
haldist á meðan þetta gerist á hinn veginn í
Evrópu. Vætta og álfatrú hefur verið við lýði
í Evrópu fram á okkar daga og er alls ekki
eins séríslenskt og menn halda.
Hvaða skýringu gefa ásatrúarmenn á að
heiðinn siður tapaði að Iokum fyrir kristnum
hér á landi sem annarstaðar í Evrópu. Var
kristnin einfaldlega ekki sterkari?
Allsheijargoði sagði nú einu sinni um þetta
að þegar tveir deila þá verður annar að vægja
og það er venjulega sá sem vitið hefur meira.
Það sem gerðist hér á landi var auðvitað
pólitískt. Menn vildu forðast að lenda í þ im
hremmingum er fylgdu þegar menn voru að
leggja undir sig lönd um alla Evrópu undir
því yfirskyni að þeir væru að kristna fólk.
En sú kristni sem hér var boðuð hefur
væntanlega verið líkari heiðni en kristni er
nú. Bæði að kaþólsk trú er nær heiðni en
lúthersk og þá voru trúarritin einungis að-
gengileg þeim innvígðu sem lásu latínu og
því var líklega hægt að fegra trúna eftir.
hendinni er menn boðuðu hana. Boðskapur
þeirra um kærleika og fyrirgefningu hefur
einnig virkað fagur og freistandi en ekki
þarf að líta langt yfir sögu kristninnar til að
sjá að fyrirgefningin og umburðarlyndið virð-
ist vera minna en hjá heiðnum mönnum sem
virtu önnur trúarbrögð.
Nú mér skilst að hjá kristnum mönnum
þá komi fyrirgefningin ef menn biðji um hana.
En í ásatrú er það þannig að maður sem
hefur gert eitthvað rangt getur bætt fyrir
það en það er aldrei hægt að afgera það sem
einu sinni hefur verið gert. Heiðnir menn
telja sig þurfa að standa reikningsskil alls
sem þeir gera. Kristnir menn neyddu trú sína
upp á fólk með þvingunum og blóðsúthelling-
um en báðust svo fyrirgefningar næsta dag.
Við sem erum heiðnir í dag höfum ekkert
á móti kristnum mönnum og það eru til ása-
trúarmenn sem eru líka kristnir. Fólk sem
trúir á marga guði getur alveg bætt einum
við og þannig held ég að þetta hafi verið við
kristnitöku. Þeir átt-
uðu sig bara ekki á
því að varasamt var
að rétta kirkjunni litl-
afingur því fljótlega
var öll höndin tekin.
Frá sjónarmiði
heildarinnar var
kristnin viðtekin hér
með tilslökunum og
samningum sem hinir
kristnu sviku fljótlega
en heiðnir hafa staðið
við til dagsins í dag.
Finnst þér íslend-
ingar hafa næga vitn-
eskju um sinn forna
sið og menningararf?
Er ekki ríkjandi sá
skilningur á ásatrú að
hún sé trú vopna og
ofbeldis samanber
hefndarskyldu forn-
sagnanna og ímynd
Á jólagleði ásatrú- goðanna?
arfélagsins: Hauk- Það er mjög mis-
Halldórsson jafnt. Margir hafa
með heiðna viki- fallið í þá gryfju að
vakagrímu. líta á okkar sið sem
einhverskonar ofbeld-
is- og hefndartrúar-
brögð og við urðum vör við það í byijun er
haldin voru stór opinber blót. Það var alltaf
hluti af gestunum sem héldu að blót hlytu
að vera yfirgengileg fyllerí og slagsmál.
Hvað hefndarskyldu varðar þá hefur kirkj-
unni tekist að koma því inn hjá fólki að heiðn-
ir menn séu hefnigjamir en kristnir fyrirgefi
gjarnan. íslendingar á heiðnum tíma hefndu
lítið heldur var samið um manngjöld og skaða-
bætur. Sú skálmöld sem reið yfir á tímum
Sturlunga var þegar íslendingar voru búnir
að vera kristnir í meira en 200 ár og hef ég
orðið var við að sumt ungt fólk gerir sér
ekki grein fyrir því.
Þannig hefur kirkjunni tekist að rangtúlka
Ásatrúna og ennþá meiri misskilningi hefur
skólagoðafræðin valdið sem oft hefur verið
skrifuð af heilum hug en guðirnir gerðir að
lítilvægum persónum og til dæmis Þór gerður
hemaðarguð sem er fjarri. Ég verð að játa
það að þegar ég ákvað að gerast ásatrúar
17 ára hafði ég fyrrgreindar hugmyndir sem
ég hafði fengi úr skólabókumm og lauslegum
Jestri á Eddunum og Njálu.
' En ég er oft hissa á því hvað við ásatrúar-
menn höfum komist að keimlíkum niðurstöð-
um sitt í hvoru horni eftir eigin hyggjuviti.
Kannski er það vegna þess að það er einhver
grunngerð að trúarhugmyndum sem búa
innra með okkur eins og málfræðingar telja
að grunngerðin að málfræði sé manninum
meðfædd. Gmnnur heiðinnar trúar virðist
vera nokkuð svipaður allstaðar í heiminum.
En það sem kemur mér mest á óvart í
sambandi við ungt fólk er að það veit af
okkar félagi og hefur eitthveijar hugmyndir
um guðina en Eddumar virðast hafa farið
framhjá því. Það er ákaflega sorglegt að fólk
skuli ekki þekkja kvæði eins og Hávamál sem
íslendingar hafa byggt sína daglegu hegðun
og þjóðarmóral á í gegnum aldimar. Það
kemur meira á óvart en skrítnar hugmyndir
um guðina úr amerískum teiknimyndasögum
og skólunum.
Nú gætti oft feimni gagnvart ásatrú og
germönskum fræðum í Evrópu eftirstríðsár-
anna vegna tengsla forystumanna þriðja ríkis-
ins við þessi mál. Eruð þið með nasískar til-
hneigingar?
Nei, en ásatrú er á íslandi og tengist land-
inu og íslensku þjóðemi. Við gætum ekki
neitað manni með sterkar nasískar tilhneig-
ingar um inngöngu frekar en vinstri tilhneig-
ingar. í Ásatrúarfélaginu er allt pólitíska lit-
rófið og menn geta skilið ásatrú út frá nasísk-
um sjonarhól til hins anarkíska.
Hver er meginmunurinn á heiðinni heims-
mynd og siðfræði í samanburði við hina
kristnu og önnur eingyðistrúarbrögð?
Frá grunni er það svo að samkvæmt Bibl-
íunni sem er upphafíð að stærstu eingyðistrú-
arbrögðunum er ritað að guð gefi heiminn
sem hann skapar úr engu, mönnum til notkun-
ar eins og þeim sýnist en ekki varðveislu.
Kristnir menn haga sér í dag eins og þeir búi
á einnota jörð og heimur sem er skapaður
með því að veifa hendi, þó að sex sinnum sé,
er kannski léttvægur og lítið mál að skapa
nýjan þegar þessi er búinn. Tengsl mannsins
við jörðina eru veik samkvæmt kristninni og
þótt við séum búin til úr leir hennar virðast
þau rofna eftir að við verðum að mönnum.
í ásatrúnni og öðrum heiðnum trúarbrögð-
um er þessu öfugt farið. í fyrsta lagi er heið-
in sköpunarsaga ekki alheimsins heldur jarð-
arinnar. Þá ber að minnast þess að sögnin
að skapa þýddi til foma að móta. Guðirnir
móta bústað manna, jörðina og sólkerfíð úr
því efni sem fyrir er. Að því leyti getum við
litið á náttúruöflin sem sjálfa guðina og það
gerði fólk til foma að miklu leyti. Þeir litu
t.d. á Frey sem fijómátt jarðar, Óðin sem
vindinn og á Þór að nokkru leyti sem rigning-
Hann lægir, hann rignir.. .
Já, við persónugerum enn náttúruöflin.,
Trúarbragðafræðingar deila um hvort hafi
komið á undan. Maðurinn hafi dýrkað vindinn
og síðan talið sig sjá persónuleika á bakvið
hann eða hvort menn hafi fyrst tilbeðið sterk-
an persónuleika sem síðan tekur á sig form
vinds og annarra náttúruafla. Þetta skiptir
engu máli heldur að samkvæmt heiðnum trú-
arbrögðum er maðurinn frá upphafi tengdur
guðunum og náttúrunni. Þessi þríhliða tengsl
milli manna, allrar náttúrunnar og guðanna
eru miklu nánari en í kristni. Mennimir era
í nánu sambandi við náttúruöflin meðan að
þetta er löngu rofnað hjá hinum kristnu. Þar
er guð yfir mennina og náttúruna hafínn, en
maðurinn herra jarðarinnar.
Þegar heiðnar hugmyndir bárust til íslands
erlendis Trá um síðustu aldamót, voru þessar
fleygu línur ortar, sem ekki falla beinlinis í
kramið hjá kristnum guðfræðingum: „Trúðu
á tvennt í heimi/ tign sem æðsta ber/ Guð í
alheimsgeimi/ Guð í sjálfum þér.“
Þetta fellur nákvæmlega saman við heims-
mynd og skoðanir heiðinna og þetta finnst
kristnum mönnum góð kristni. Ég ætla ekki
að draga úr því, þeim er þá kannski viðbjarg-
andi.
Nú ert þú sjálfur Reykjavíkurgoði Er tak-
markið að endurreisa hina fornu goðorðaskip-
an og fara í samkeppni við kirkjuna um sálir
íslendinga?
Ein af fáum reglum sem félagsmönnum
ber að fara eftir er að trúboð er ekki æski-
legt enda talið óþarft. Þeir sem eru ásatrúar
rata inn í félagið fyrr eða síðar eða era bara
fyrir utan félagið. Það skiptir engu máli þótt
skemmtilegra sé að hafa alla saman.
Þar sem við eram flestir á suðvesturhom-
inu er ekki grandvöllur fyrir goðorðum um
allt land. Það er samt ætlunin að taka miða
við goðorðakerfið þegar nógu margir era
gengnir í félagið.
Ásatrúarmenn vilja að trúarbrögðin komi
neðan frá, gagnstætt trúarbrögðum eins og
kristninni þar sem kornið er upp kerfi þar sem
páfi eða biskup era efstir o.s.frv. en söfnuður-
inn allra neðstur. Við lítum svo á að goðinn
sé fremstur meðal jafningja.
Hverjir myndir þú segja að ættu erindi í
félagið, allir heiðingjar?
Fyrst og fremst þeir sem era ásatrúar og
vilja styrkja þá vætti sem búa í náttúranni
en auðvitað eru allir heiðnir menn velkomnir.
Við getum tekið dæmi um ein þau erlendu
trúarbrögð, sem hafa komið upp hin síðari
.ár sem er búddisminn. Hann er upphaflega
ein grein af hindúasið sem er svipuð ásatrú
en þeir hafa farið aðrar leiðir vegna þess að
þeir eru Indverjar og búa í ólíku landi og við
öðravísi sambúð við náttúraöfiin en Islending-
ar. Hjá Indveijum og okkur er guðdómurinn
einn en leiðirnar að honum óteljandi enda
varla í mannlegum mætti að gleypa hann
allan í einum bita. Búddisminn er einhvers-
konar siðbót á Indlandi, afturhvarf til einfald-
ari trúarbragða og það skyldur ásatrú að ég
sæi ekkert því til fyrirstöðu að búddistar
væra hluti af okkar félagi.
Ég tel heldur ekkert mæla gegn því að
menn sem fallast á siðareglur ásatrúarmanna
og afstöðu til náttúrannar, þótt þeir geti ekki
af „intelektual" ástæðum fallist á persónulega
guði, geti verið meðlimir í félaginu. Við ása-
trúarmenn eram það umburðarlyndir að það
endar kannski með því að við verðum orðnir
að minnihluta í félaginu.
Þótt Ásatrúarfélagið sé ekki hefðbundið
trúfélag hefur það eins og kunnugt er upp á
að bjóða hjónavígslur, unglingavígslur og
nafngiftir en hvað með útfarir?
Félagið er trúfélag í öndverðri merkingu
við kristið trúfélag. Það er trúfélag vegna
þess að fiöldi manna er ásatrúar og samein-
ast í félaginu. Hjá hinum eru menn kristnir
því þarna er kirkja og kerfi sem skráir menn
sjálfkrafa er þeir fæðast. Við höfum aðallega
tekið að okkur hjónavígslur eins og kunnugt
er en það er einnig að sjálfsögðu skylda fé-
lagsins að greftra fólk, en það er nú lítið um
að ásatrúarmenn deyi þótt það eigi sjálfsagt
eftir að'breytast.
Hefur ásatrúarútför átt sér stað?
Það hefur aldrei farið fram hrein ásatrúar-
útför eða greftrun verið framkvæmd af goða.
Ásatrúarmenn eru ákaflega tillitssamir og
hafa yfirleitt ekki gert ráðstafanir til að vera
greftraðir að okkar sið. í öðrum tilfellum
hafa komið upp deilur um líkið því samkvæmt
íslenskum lögum erfa aðstandendur líkið eins
og annað jarðneskt góss og því ekki auðvelt
að ráðstafa skrokk sínum.
En svo ég hrósi nú kirkjunni fyrir það sem
hún á skilið, þá kom það fyrir að ásatrúarmað-
ur sem lést og hafði skilið eftir nákvæm fyrir-
mæli var jarðsunginn af presti í Fossvogskap-
ellu. Vora þar söngvar sparaðir eins og segir
í siðaskrá okkar og las prestur upp úr Háva-
málum og Völuspá í stað Biblíunnar. Bæði
heiðnir og kristnir er viðstaddir voru athöfn-
ina vora sáttir við þetta.
Það er því best að ég lofí í lokin að þegar
meirihluti íslendinga verður brðinn ásatrúar
og aðeins hundrað kristnir eftir þá sé ekkert
sjálfsagðara en að gera það sama fyrir þá.
II
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. NÓVEMBER1992 5